“Nút thắt” từ cơ chế DPPA
Cơ chế mua bán điện trực tiếp (DPPA), theo Nghị định 57/2025/NĐ-CP từng được kỳ vọng sẽ tạo ra bước đột phá cho thị trường năng lượng tái tạo tại Việt Nam. Với quy định này, các doanh nghiệp có thể chủ động hơn trong việc tiếp cận nguồn điện xanh, giảm sự phụ thuộc vào lưới điện quốc gia, thúc đẩy phát triển các dự án năng lượng sạch một cách linh hoạt và hiệu quả hơn.
Tuy nhiên, sau hơn nửa năm triển khai, thực tế cho thấy, những kỳ vọng ban đầu chưa thể thành hiện thực như mong đợi. Nhiều vướng mắc, khó khăn trong quá trình vận hành và thực thi cơ chế này đã khiến các doanh nghiệp gặp không ít trở ngại.
Tại Diễn đàn “Điện tái tạo thúc đẩy doanh nghiệp phát triển – Vấn đề đặt ra trong thực tiễn và giải pháp thực hiện” tổ chức mới đây tại TPHCM, nhiều nhà đầu tư và doanh nghiệp đã chia sẻ về những khó khăn, thách thức trong quá trình chuyển đổi sang mô hình năng lượng tái tạo theo cơ chế DPPA.
Nguyên nhân chính của những bất cập này xuất phát từ việc hành lang pháp lý còn nhiều khoảng trống. Các quy định về khung giá bán điện, đấu nối lưới điện, cũng như các mẫu hợp đồng liên quan đến DPPA vẫn chưa rõ ràng hoặc chưa hoàn thiện…
Theo ông Phan Công Tiến, Giám đốc Viện Nghiên cứu Ứng dụng Năng lượng Thông minh (iSEAR), hiện nay, hình thức mua bán điện trực tiếp qua đường dây riêng cho phép các bên tự thỏa thuận, nhưng luật lại quy định mức giá không được vượt trần khung giá phát điện của từng loại nguồn, dẫn đến việc chưa rõ ràng về khung giá áp dụng cho điện mặt trời mái nhà theo quy định DPPA. Thực tế, nhiều doanh nghiệp vẫn dựa vào giá bán lẻ điện hiện hành để đàm phán, nhưng theo ông, cách làm này chưa có cơ sở pháp lý rõ ràng, gây rủi ro về mặt pháp lý và khó đảm bảo tính minh bạch của thị trường.
Ông Trần Huỳnh Ngọc, Phó Giám đốc Trung tâm Đào tạo và Nghiên cứu phát triển PECC2 (Công ty CP Tư vấn Xây dựng Điện 2), cho biết các thành phần chi phí trong mô hình DPPA như giá bán lẻ, phí dịch vụ, chi phí bù chênh lệch, giá thị trường điện ngay đều đang thiếu những dự báo rõ ràng do thị trường điện Việt Nam vẫn còn non trẻ, chưa ổn định. Điều này làm tăng thêm rủi ro cho các nhà đầu tư, gây khó khăn trong việc xây dựng các hợp đồng thương mại phù hợp.
Ông cũng chỉ ra Nghị định 57/2025 quy định hợp đồng mua bán điện DPPA không có mẫu chuẩn, dễ gây bất đồng giữa các địa phương và khó thẩm định ngân hàng. Thương thảo hợp đồng kéo dài do tính mới của cơ chế, rủi ro cao, và yêu cầu đồng bộ giữa nhiều bên, làm tăng thời gian và phức tạp trong quá trình ký kết.
Ông Võ Văn Bằng, Giám đốc Phòng Dự án & Kỹ thuật của Công ty CP Tập đoàn DAT – đơn vị phát triển điện mặt trời mái nhà nhiều năm qua – cho biết các doanh nghiệp sản xuất ngày càng quan tâm đến năng lượng mặt trời để giảm chi phí điện, đồng thời đáp ứng yêu cầu xanh hóa chuỗi cung ứng của mình. Tuy nhiên, các quy định hỗ trợ chưa thực sự đi vào chiều sâu, vẫn còn tồn tại những vướng mắc liên quan đến thỏa thuận đấu nối giữa các khu công nghiệp (KCN) và nhà máy.
Đặc biệt, việc các KCN đầu tư hạ tầng để bán điện, trong khi các nhà máy trong khu lại tự đầu tư hệ thống năng lượng mặt trời, gây ra xung đột lợi ích. “Một bên muốn bán điện để thu hồi vốn đầu tư, còn bên kia muốn tận dụng năng lượng mặt trời để giảm chi phí, khiến các nhà phát triển hạ tầng gặp khó khăn trong việc điều phối và quản lý các mối quan hệ hợp tác. Quá trình tự thỏa thuận này đôi khi làm chậm tiến độ dự án, gây cản trở quy mô mở rộng”, ông nói.
Về vấn đề pháp lý, hiện nay, các dự án năng lượng mặt trời mái nhà vẫn phải xin phép môi trường, mặc dù phần lớn không gây tác động lớn đến môi trường. Ngoài ra, các hình thức đầu tư như tự sản xuất, bán điện theo hợp đồng PPA cũng phát triển, nhưng quy trình hướng dẫn vẫn còn phức tạp, chưa rõ ràng.
Ông Võ Tân Thành, Phó Chủ tịch Liên đoàn Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI), nhấn mạnh: “Khung pháp lý cho cơ chế DPPA còn thiếu rõ ràng gây khó khăn cho doanh nghiệp mua điện trực tiếp từ dự án năng lượng tái tạo. Những điểm nghẽn này làm chậm quá trình xanh hóa sản xuất và giảm sức cạnh tranh của doanh nghiệp Việt Nam trên thị trường quốc tế, đặc biệt tại các khu vực có tiêu chuẩn khắt khe như EU, Mỹ, Nhật Bản”.
Khoảng trống pháp lý với doanh nghiệp nhỏ
Đáng chú ý, trong bối cảnh doanh nghiệp nhỏ và vừa (SME) ngày càng hướng tới chuyển đổi xanh, mô hình điện mặt trời mái nhà được xem là giải pháp bền vững và hiệu quả. Tuy nhiên, thiếu khung pháp lý rõ ràng cho mô hình “bên thứ ba” (ESCO) gây cản trở lớn, đặc biệt đối với nhóm doanh nghiệp không đủ điều kiện tham gia các cơ chế như DPPA.
Ông Nguyễn Trung Hậu, Phó Phòng Quản lý Năng lượng Sở Công Thương Đồng Nai, chia sẻ về vướng mắc trong thị trường năng lượng tái tạo, đặc biệt cơ chế DPPA cần được cụ thể hóa, như định nghĩa “khách hàng sử dụng lớn” với mức tiêu thụ trên 200.000 kWh/tháng, gây khó khăn khu vực SME.
Ông Nguyễn Xuân Quy, Phó Chủ tịch Hiệp hội Năng lượng sạch Việt Nam, cũng băn khoăn khu vực SME đang gặp khó khăn trong tiếp cận năng lượng tái tạo. Bởi, trên thực tế thì nhóm SME không phải là khách hàng tiêu thụ điện lớn để có thể tham gia cơ chế DPPA theo Nghị định 57.
Trong khi đó, họ lại gặp rất nhiều rào cản để có thể áp dụng vào mô hình tự sản tự tiêu theo Nghị định 58 bởi các lý do: hạn chế về vốn; thiếu chuyên môn kỹ thuật, không gian lắp đặt.
“Các nghị định 57 và 58 đã tạo nền tảng cho mua bán điện trực tiếp và tự sản tự tiêu, nhưng thực tế, doanh nghiệp SME không phải là khách hàng lớn, lại gặp khó khăn về vốn, kỹ thuật, không gian lắp đặt phù hợp, khiến họ bị bỏ lại phía sau trong cuộc cách mạng năng lượng”, ông Quy nói.
Do nhu cầu cấp thiết, nhiều doanh nghiệp đã phải tự tìm nhiều giải pháp tình thế tiềm ẩn rủi ro lớn, thiếu minh bạch. Ông Quy dẫn chứng nhiều doanh nghiệp phải dùng các giải pháp tạm thời như ký hợp đồng cho thuê hệ thống năng lượng mặt trời hoặc thành lập liên doanh bán điện, nhưng những phương án này tiềm ẩn rủi ro về pháp lý, minh bạch và không bền vững. “Nhu cầu thị trường rất lớn, nhưng thiếu khung pháp lý rõ ràng khiến quá trình mở rộng gặp trở ngại, giảm sức cạnh tranh của SME và lãng phí nguồn lực”, ông nói.
Ông Quy đề xuất chính thức hóa mô hình Bên thứ ba bằng việc ban hành khung pháp lý phù hợp, trong đó nhà đầu tư chuyên nghiệp bỏ vốn, lắp đặt hệ thống, vận hành, và bảo trì, trong khi doanh nghiệp chỉ mua điện với giá ưu đãi trong hợp đồng dài hạn. Khi hết hạn, hệ thống chuyển giao lại cho doanh nghiệp. Mô hình này giúp doanh nghiệp tiếp cận năng lượng sạch, giá rẻ, ổn định mà không cần đầu tư lớn, đồng thời tạo cơ hội phát triển bền vững cho nhà đầu tư, giảm áp lực lên hệ thống điện quốc gia.
Để thực thi, cần ban hành văn bản pháp lý rõ ràng, xây dựng hợp đồng mẫu, ưu đãi về thuế và tín dụng, và thuận tiện hóa bán điện dư lên lưới. Ông Quy nhấn mạnh rằng việc lấp đầy khoảng trống pháp lý cho mô hình Bên thứ ba không chỉ là đề xuất chính sách mà còn là yêu cầu cấp thiết của thực tiễn, giúp khai thác tối đa nguồn lực xã hội, thúc đẩy đầu tư vào năng lượng sạch, và tạo đà cho nền kinh tế Việt Nam vươn lên mạnh mẽ trong kỷ nguyên mới.
Để thúc đẩy thị trường điện tái tạo phát triển và doanh nghiệp tiếp cận nguồn năng lượng xanh phát triển bền vững và cạnh tranh cần khơi thông những điểm nghẽn trên.
Hùng Lê
