Sản xuất lúa gạo phát thải thấp đang phổ biến hơn ở Đông Nam Á, bởi giúp giảm lượng phát thải, ít tiêu tốn tài nguyên thiên nhiên, nhưng giá bán gạo cao hơn thông thường. Nguồn cung dư thừa, khiến giá giảm cũng là lý do buộc các nước xuất khẩu lúa gạo truyền thống phải điều chỉnh chiến lược, tìm cách chuyển đổi.
Việt Nam và một triệu hécta lúa “xanh” – ngon
Đầu tháng 6/2025, Hiệp hội Ngành lúa gạo Việt Nam (VIETRISA) đã xuất sang Nhật Bản 500 tấn gạo đầu tiên có thương hiệu “Gạo Việt xanh phát thải thấp”. Đây là giống lúa Japonica được trồng tại Việt Nam theo mô hình canh tác mới. VIETRISA nói có bảy doanh nghiệp được cấp phép sử dụng thương hiệu trên. Giá xuất tại kho của lô hàng trên là 820 đô la Mỹ/tấn, gần gấp đôi giá gạo 5% tấm hiện tại.
Thương hiệu “Gạo Việt xanh phát thải thấp” là một phần thuộc Đề án một triệu hécta lúa chất lượng cao, phát thải thấp được phê duyệt cuối năm 2023, thực hiện đến năm 2030. Đến nay, chương trình đã triển khai bảy mô hình điểm tại năm địa phương (cũ), gồm Kiên Giang, Sóc Trăng, Trà Vinh, Đồng Tháp và Cần Thơ. Kết quả bước đầu cho thấy mô hình này giúp giảm chi phí sản xuất từ 8,2-24,2% nhờ tiết kiệm lượng giống, phân bón, số lần phun thuốc bảo vệ thực vật và nước tưới. Bộ Nông nghiệp và Môi trường nói mô hình trồng lúa này giúp năng suất tăng đến 7%, thu nhập của nông dân tăng 12-50%, lợi nhuận tăng 4-7,6 triệu mỗi hécta so với canh tác truyền thống. Mô hình mới cũng cũng giúp giảm 2-12 tấn CO2 tương đương mỗi hécta.
Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường Trần Thanh Nam nói lô hàng gạo phát thải thấp đầu tiên “có ý nghĩa lớn, là bước đi lâu dài cho ngành hàng lúa gạo Việt Nam, chứng tỏ năng lực sản xuất gạo ngon và đảm bảo các tiêu chuẩn phát triển bền vững của quốc tế”.
Doanh nghiệp Thái Lan thương mại hóa gạo carbon thấp
Hồi tháng 5/2025, CP Intertrade, hãng con của Tập đoàn Charoen Pokphand (CP), đã tung ra thị trường loại gạo carbon thấp dưới thương hiệu Royal Umbrella – mà người Việt hay gọi là “gạo Cây Dù”. CP nói loại gạo mới có hương vị tương đương với các loại gạo cùng chủng loại và tập đoàn dự kiến sẽ tăng gấp đôi sản lượng vào năm 2026.
Điểm nổi bật của sản phẩm này là quy trình sản xuất chỉ thải ra một nửa lượng khí nhà kính so với gạo thông thường. Một túi gạo carbon thấp 5 ki lô gam có giá 260 baht (khoảng 8 đô la Mỹ), cao hơn khoảng 4% so với gạo chất lượng cao cùng thương hiệu.
CP Intertrade có kế hoạch sản xuất 20.000 tấn gạo carbon thấp trong năm 2025, chủ yếu là hợp đồng với nông dân miền Bắc Thái Lan và sẽ tăng sản lượng lên 40.000 tấn vào năm tới. “Gạo carbon thấp giúp cắt giảm chi phí sản xuất dễ dàng hơn thông qua việc giảm sử dụng phân bón”, ông Thiti Lujintanont, Giám đốc vận hành của CP Intertrade, cho biết.
CP Intertrade giao dịch khoảng 1 triệu tấn gạo mỗi năm, nhưng hiện danh mục gạo carbon thấp chỉ chiếm một vài phần trăm trong tổng sản lượng. Thị trường nước ngoài được xem là rất hứa hẹn. CP Intertrade đang phát triển mạng lưới khách hàng doanh nghiệp (B2B) ở nước ngoài, đã quyết định bán sản phẩm cho một doanh nghiệp hàng tiêu dùng và thực phẩm châu Âu cũng như một hãng hàng không Đông Nam Á. Tại các nước phát triển, các công ty không chỉ đặt mục tiêu giảm carbon cho riêng mình mà còn cho cả các nhà cung cấp. Một số doanh nghiệp sẵn sàng mua gạo carbon thấp dù giá cao hơn. CP Intertrade cũng có kế hoạch hợp tác với Công ty thương mại Itochu của Nhật Bản để phát triển các kênh bán hàng tại đây.
Thái Lan đang phải đối mặt với áp lực ngày càng tăng trong việc giảm phát thải khí nhà kính từ các hoạt động nông nghiệp. Dữ liệu của chính phủ nước này cho thấy ngành nông nghiệp chiếm 15,23% tổng lượng phát thải khí nhà kính của Thái Lan, chỉ đứng sau ngành năng lượng với 69,96%. Đáng chú ý, riêng việc trồng lúa đã chiếm tới 50,58% tổng lượng phát thải của ngành nông nghiệp. Thái Lan đang thực hiện các sáng kiến hỗ trợ và khuyến khích nông dân canh tác lúa gạo phát thải thấp, Poonpong Naiyanapakorn, Giám đốc của Văn phòng Chiến lược và Chính sách thương mại (TPSO) thuộc Bộ Thương mại Thái Lan, khẳng định.
“Xanh” để cứu nền nông nghiệp?
Canh tác lúa carbon thấp thực chất tập trung vào kỹ thuật thường xuyên rút nước khỏi ruộng và giảm sử dụng thuốc trừ sâu. Kỹ thuật nông nghiệp này bắt đầu được nghiên cứu vào đầu những năm 2000 với ý tưởng ban đầu là để tiết kiệm nước.
Lúc đầu, phương pháp canh tác này không được hưởng ứng nhiều, do lo ngại lúa sẽ không phát triển nếu mực nước quá thấp. Thái độ của người nông dân chỉ thay đổi khi có bằng chứng cho thấy kỹ thuật này giúp giảm phát thải khí methane (CH4).
Vi khuẩn sinh CH4 thường phát triển mạnh trong các cánh đồng lúa ngập nước. Khí CH4 có tác động làm nóng toàn cầu cao hơn 20 lần so với khí CO2, và các cánh đồng lúa là một trong những nguồn phát thải CH4 lớn nhất.
Đông Nam Á là một trong những vựa lúa gạo chính của thế giới, với Việt Nam và Thái Lan lần lượt thay phiên nhau đứng thứ hai và thứ ba. Tuy nhiên, giá xuất khẩu gạo đang có xu hướng giảm.
Theo Hiệp hội các nhà xuất khẩu gạo Thái Lan (TREA), giá một loại gạo trắng thương hiệu trong tháng 5 chỉ còn 431 đô la Mỹ/tấn, thấp hơn 30% so với cùng kỳ năm ngoái. Ấn Độ chiếm 40% thị trường xuất khẩu toàn cầu năm 2024, việc nước này nới lỏng các hạn chế xuất khẩu gạo trắng đã khiến giá gạo hạ nhiệt.
Viện Nghiên cứu lúa gạo quốc tế (IRRI) nhận định dân số ngày càng tăng dự kiến sẽ thúc đẩy nhu cầu gạo tăng 30% vào năm 2050. Tuy nhiên, các hiện tượng thời tiết cực đoan do biến đổi khí hậu ngày càng xảy ra thường xuyên hơn, chẳng hạn như hạn hán và lũ lụt, đang đe dọa sản lượng lúa gạo.
Bất ngờ với giống lúa Temasek
Singapore hiện phụ thuộc đến 90% nguồn lương thực, thực phẩm nhập khẩu từ các nước. Hòn đảo này đặt ra mục tiêu nâng tỷ lệ tự túc lương thực lên 30% vào năm 2030. Dự án “giống lúa Temasek” dường như nhắm vào hai mục tiêu, vừa đáp ứng nhu cầu tự túc lương thực, vừa đẩy mạnh năng lực chống biến đổi khí hậu của hòn đảo.
Temasek Life Sciences Laboratory (TLL) – một trung tâm nghiên thuộc sở hữu nhà nước – đang triển khai dự án Decarbonising Rice. Dự án này bắt nguồn từ sáng kiến ứng phó với thảm họa sóng thần năm 2004, khi các nhà khoa học TLL phối hợp với các đồng sự ở Indonesia và Trung Quốc phát triển các giống lúa có khả năng chống chịu tốt hơn. Theo thời gian, sáng kiến này đã phát triển thành một nỗ lực toàn diện của đảo quốc, góp phần định hình lại ngành trồng lúa đang ứng phó với biến đổi khí hậu.
Lúa Temasek được lai tạo bằng các kỹ thuật tiên tiến, chịu được lũ lụt và có thể phát triển khỏe mạnh trong 2-3 tuần mà không cần nước. Dự án Decarbonising Rice sử dụng hệ thống tưới nước nhỏ giọt với các đường ống dẫn nước chính xác đến tận rễ lúa, đảm bảo tối ưu hóa nguồn nước sử dụng và cả phân bón, tăng hệ vi sinh cho đất. Các nhà khoa học thuộc dự án cũng nói rằng lúa Temasek tạo ra ít khí CH4 hơn các giống lúa khác.
Các thử nghiệm trồng lúa quy mô nhỏ đã được tiến hành tại Singapore và bang Tamil Nadu ở Ấn Độ từ tháng 9-2022 đến tháng 2-2025. Dự án đã chứng minh cách thức của TLL đã giúp giảm lượng khí CH4 tới 50%, giảm nước tưới 50% và tăng sản lượng 10%. Dự án cũng được triển khai tại Lào, Ấn Độ, Indonesia vào tháng 7-2024 và sẽ mở rộng lên 300 hécta trong năm nay. Dự án sẽ triển khai ở Campuchia trong thời gian tới.
Tiến sĩ Srinivasan Ramachandran, nhà nghiên cứu chính của dự án, nói rằng thử nghiệm ở nhiều quốc gia mang lại rất nhiều dữ liệu từ các vị trí địa lý, vi khí hậu, đất đai và phương pháp canh tác khác nhau… “Chúng tôi muốn đưa ra một gói thực hành tiêu chuẩn cho từng khu vực để tăng thu nhập cho nông dân”, vị tiến sĩ nói.
Singapore hy vọng sẽ thu được 50.000 tấn gạo carbon thấp vào năm 2029. Lượng gạo này chỉ đáp ứng hơn 8% lượng tiêu thụ gạo của Singapore mỗi năm. Tổng lượng nhập khẩu chín loại gạo chính của Singapore ước tính đạt gần 590.000 tấn trong năm 2024, tăng 3,77% so với năm 2023, theo Thương vụ Việt Nam tại Singapore.
Dự án Decarbonisng Rice của quốc đảo này được thế giới quan tâm. Dự án đã được trao giải thưởng ở hạng mục Khoa học khí hậu, thiên nhiên và khả năng phục hồi tại Diễn đàn Kinh tế Thế giới (WEF) tổ chức ở Davos, Thụy Sỹ hồi tháng 1 năm nay.
Ricky Hồ (Nguồn: Nikkei Asia, BSA Media, Khaosod English, Straits Times, Agtech Navigator)
