Tăng trưởng dựa trên tri thức, đổi mới sáng tạo và công nghệ xanh
Khoa học và công nghệ (KH&CN) đang giữ vai trò nòng cốt trong chiến lược tăng trưởng xanh và trung hòa carbon của Việt Nam. Tuy nhiên, chỉ khi các kết quả nghiên cứu được chuyển giao và áp dụng vào đời sống, công nghệ mới trở thành động lực phát triển.
Hiện khoảng cách giữa nghiên cứu – chính sách – thị trường vẫn là điểm nghẽn khiến tiến trình chuyển đổi xanh chưa đạt kỳ vọng, vì thế thúc đẩy chuyển giao công nghệ được xem là chìa khóa tạo dư địa tăng trưởng mới trên hành trình hướng tới Net Zero.
Việt Nam đang dịch chuyển từ mô hình tăng trưởng dựa trên khai thác tài nguyên sang mô hình dựa vào tri thức, đổi mới sáng tạo và công nghệ xanh. Chiến lược quốc gia về tăng trưởng xanh giai đoạn 2021-2030 xác định KH&CN là trụ cột tái cấu trúc mô hình phát triển theo hướng tiết kiệm tài nguyên và giảm phát thải.
Ông Trần Quốc Cường, Vụ trưởng Vụ Khoa học Xã hội, Nhân văn và Tự nhiên, Bộ KH&CN cho biết, đột phá trong chuyển giao trọng để hiện thực hóa chuyển đổi xanh. Hệ sinh thái khởi nghiệp trong nước đã hình thành với hơn 4.000 doanh nghiệp, nhưng để công nghệ lan tỏa, cần sự liên kết chặt chẽ giữa viện nghiên cứu, doanh nghiệp và chính quyền địa phương, thay vì dừng ở các mô hình trình diễn.
Thị trường cũng cho thấy những tín hiệu tích cực, đặc biệt trong nông nghiệp, khi việc kết hợp công nghệ, nhân lực và tài nguyên đã giúp hình thành các mô hình tuần hoàn hoàn chỉnh.
Bộ KH&CN hiện đang đẩy mạnh các sàn giao dịch công nghệ, trung tâm đổi mới sáng tạo, quỹ hỗ trợ đổi mới công nghệ và chương trình trình diễn giải pháp xanh. Các nền tảng số như AI, IoT hay Big Data đang mở ra hệ công cụ mạnh cho việc giám sát phát thải, tối ưu năng lượng, phát triển nhà máy thông minh, đô thị xanh và nông nghiệp tuần hoàn.
Ở cấp địa phương, nhiều địa phương đã đưa chuyển đổi xanh vào chiến lược phát triển. Tại Huế, định hướng “đô thị di sản – sinh thái – thông minh” đang gắn kết mục tiêu xanh hóa với phát triển du lịch bền vững và giảm rác thải nhựa. Quảng Trị thúc đẩy chuyển đổi xanh bằng nâng cao năng lực số cộng đồng, với phong trào “Bình dân học vụ số” và đào tạo AI, dữ liệu cho cán bộ phục vụ quản lý tài nguyên và quy hoạch.
Tại Đồng bằng sông Cửu Long, nơi chịu tác động mạnh nhất của biến đổi khí hậu, việc chuyển giao công nghệ gắn với đào tạo tại chỗ đã thể hiện rõ hiệu quả. Đại học Quốc gia TP.HCM đang hỗ trợ vùng với các giải pháp nông nghiệp thích ứng mặn, kinh tế tuần hoàn và năng lượng tái tạo cho thủy sản.
Việc sắp xếp đơn vị hành chính theo Nghị quyết 202/2025/QH15 cũng mở đường cho cơ chế điều phối vùng thống nhất – nền tảng để triển khai các dự án khoa học công nghệ và đổi mới sáng tạo quy mô lớn.
Cần cơ chế thử nghiệm linh hoạt
Việt Nam là một trong những quốc gia chịu ảnh hưởng nghiêm trọng nhất từ biến đổi khí hậu, với mực nước biển dâng cao đe dọa các vùng đồng bằng và hàng triệu người dân sinh sống.
Việc Việt Nam hướng đến mục tiêu Net Zero không chỉ là trách nhiệm với cộng đồng quốc tế mà còn là hành động cần thiết để bảo vệ tương lai của chính mình trước các tác động khắc nghiệt của biến đổi khí hậu.
Hiện, chính sách phát triển xanh vẫn gặp nhiều vướng mắc: ưu đãi chưa đồng bộ, công nghệ trong nước lạc hậu, nguồn nhân lực hạn chế và sự phối hợp giữa Nhà nước – viện trường – doanh nghiệp chưa hiệu quả. Những yếu tố này làm giảm khả năng doanh nghiệp tiếp nhận và triển khai công nghệ mới.
Vì vậy, việc xây dựng hệ sinh thái đổi mới sáng tạo dựa trên các đột phá KH&CN và hợp tác thực chất giữa “ba nhà” trở nên cấp bách. Khi chuỗi nghiên cứu – ươm tạo – trình diễn – thị trường được kết nối liền mạch, năng lực đổi mới công nghệ mới trở thành sức mạnh cạnh tranh của nền kinh tế xanh. Tuy nhiên, điểm nghẽn lớn nhất hiện nay vẫn là khâu chuyển giao.
Một số chuyên gia cho rằng cần chuyển từ tư duy “truyền đạt công nghệ” sang “đặt hàng”. Theo đó, địa phương đưa ra bài toán, viện trường nghiên cứu giải pháp, doanh nghiệp triển khai và mở rộng. Thực tế, nhiều công nghệ đã sẵn có nhưng thiếu cơ chế đặt hàng, thiếu không gian thử nghiệm (sandbox) và tâm lý e ngại rủi ro khiến các bên chưa mạnh dạn hợp tác.
Một số mô hình thử nghiệm như WoodID hay tín chỉ xanh P-Coin của Học viện Công nghệ Bưu chính Viễn thông cho thấy khi có không gian sandbox phù hợp, sáng kiến có thể nhanh chóng tạo tác động và lan tỏa vào cộng đồng.
Điều này cho thấy sự cần thiết của cơ chế thử nghiệm linh hoạt, cho phép công nghệ mới được kiểm chứng và hoàn thiện trước khi đưa ra thị trường. Các trường đại học nhấn mạnh hai yếu tố then chốt để thu hẹp khoảng cách công nghệ: thể chế thử nghiệm cởi mở và đào tạo nguồn nhân lực xanh – số trong các lĩnh vực như thu giữ carbon, lưu trữ năng lượng hay quản trị tài nguyên dựa trên dữ liệu.
Kinh nghiệm thực tế từ nông nghiệp thông minh, đô thị sinh thái đến kinh tế tuần hoàn cho thấy muốn tạo chuyển biến, cần chuyển sang mô hình đặt hàng – sandbox – hậu kiểm; đồng thời hình thành quỹ chuyển đổi xanh cấp địa phương gắn với tín dụng xanh và nguồn vốn quốc tế. Việc liên kết “ba nhà” phải được triển khai theo chuỗi dự án, chia sẻ rủi ro và lợi ích minh bạch và đào tạo nhân lực ngay tại cộng đồng.
Nội dung này cũng được nhấn mạnh tại Hội nghị thượng đỉnh P4G lần thứ tư tổ chức ở Hà Nội. Bộ trưởng KH&CN Nguyễn Mạnh Hùng khẳng định, chuyển đổi xanh là hành trình dài. Do đó, cần kiến tạo một hệ sinh thái xanh toàn diện gồm thể chế, hạ tầng, nhân lực, công nghệ, dữ liệu và văn hóa xanh.
Từ định hướng này, Bộ KH&CN đã xác định năm nhóm đột phá chiến lược: thể chế; công nghệ nền tảng; tiêu chuẩn – đo lường – chất lượng; hệ sinh thái đổi mới sáng tạo xanh và nhân lực; hợp tác quốc tế. Trong đó, hệ thống tiêu chuẩn – đo lường – chất lượng là nền móng để chuyển đổi xanh vận hành thực chất.
Chuyển đổi xanh không chỉ là giải pháp ứng phó biến đổi khí hậu, mà còn là hướng đi tất yếu để tăng sức cạnh tranh và bảo đảm an ninh phát triển dài hạn.
Luật Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo lần đầu tiên đưa “chuyển đổi xanh” và “kinh tế tuần hoàn” vào mục tiêu chiến lược quốc gia.
Trong thời gian tới, Bộ KH&CN sẽ phối hợp các bộ, ngành, địa phương triển khai luật theo hướng phát triển thị trường công nghệ, thị trường carbon và nâng cao khả năng hấp thụ công nghệ của doanh nghiệp.
(Nguồn: Trung tâm Truyền thông KH&CN – Bộ KH&CN)
