Trong các cuộc thảo luận toàn cầu, những chia sẻ từ Đức, London và khi về tới Việt Nam, và trước thềm COP30, tôi lại có một số suy nghĩ, trăn trở về Net Zero và những tranh cãi quanh nó.
Khi Diễn đàn về Năng lực xã hội (kín) và Dự án Doanh nghiệp tiên phong và dẫn đầu cho Việt Nam (APED), tôi lại lặn lội đi khắp Nam ra Bắc và hoàn thành bản khảo sát dữ liệu cho chương trình Phát triển GLC (một dự án phi lợi nhuận) đã được công bố trên Tạp chí nghiên cứu về ESG tại Hội thảo quốc tế ở Hà Nội vào 5/2025 vừa qua.
Vừa qua, lại nhận được nhiều tin từ Diễn đàn Việt Nam Học tại Hà Nội trong những ngày mưa bão ở miền Trung (Khu vực trọng yếu chịu nhiều thiên tai). Tôi đang nghe, và cũng đang tự hỏi, có phải cuộc tranh luận về Net Zero (phát thải ròng bằng 0) thường xoay quanh chi phí và sự công bằng? Và, liệu chúng ta có đang đi quá nhanh?
Gánh nặng có đang đè lên vai người dân thường?
Quan điểm của tôi rất rõ ràng: Net Zero không phải là một lựa chọn, đó là sự sống còn. Nhưng câu hỏi đạo đức thực sự không phải là có nên đạt Net Zero hay không, mà chúng ta sẽ đến đó như thế nào? Hành trình ấy nhanh ra sao, và công bằng đến mức nào?
Chính từ đây, chúng ta đang bỏ qua hai yếu tố tối quan trọng: Giáo dục và tài chính khí hậu. Một vài suy ngẫm từ các phân tích gần đây: Sức ép xanh (The Green Squeeze) là một hình thái bất công mới.
Trong khi các quốc gia phát triển ban hành những quy định về môi trường đầy tham vọng (như Cơ chế điều chỉnh biên giới carbon – CBAM, hay Quy định chống phá rừng của EU – EUDR), họ lại vô tình tạo ra một sức ép khổng lồ lên các nhà sản xuất ở những nước đang phát triển. Chi phí để tuân thủ – từ việc truy xuất nguồn gốc từng lô cà phê đến việc chứng minh sản xuất không phá rừng – đang bị đẩy xuống cho những người nông dân vốn đã dễ bị tổn thương nhất. Đây không phải là công lý khí hậu, mà có thể là một quy trình dẫn đến việc chuyển gánh nặng cho người khác.
Tài chính là mắt xích còn thiếu. Chúng ta không thể yêu cầu các quốc gia đang phát triển thay đổi nếu không cung cấp cho họ công cụ để làm điều đó. Hiện thực này không chỉ ở Việt Nam mà còn là tình cảnh chung tại những nước phát triển, nơi tôi đã chứng kiến những cuộc đình công lớn.
Các quy định mới đòi hỏi đầu tư lớn vào công nghệ, đào tạo và tái cấu trúc chuỗi cung ứng. Tuy nhiên, đang có một khoảng trống tài chính khổng lồ cho việc hỗ trợ điều chỉnh liên quan đến thương mại này. Yêu cầu tuân thủ mà không có cơ chế tài chính đi kèm sẽ biến các tiêu chuẩn xanh thành rào cản, chứ không phải cây cầu dẫn đến sự bền vững. Rủi ro bị loại khỏi chuỗi giá trị là có thật đối với những nước yếu thế và bước sau.
Giáo dục là nền tảng của chuyển đổi công bằng
Ngay cả khi có đủ tài chính, sự thay đổi cũng không thể diễn ra nếu thiếu kiến thức. Cần có những chương trình giáo dục và nâng cao năng lực quy mô lớn. Có một số đề xuất như: Giáo dục cần cho các nhà hoạch định chính sách ở phương Bắc để họ hiểu được tác động thực tế của các quy định mà họ đưa ra đối với hàng triệu sinh kế ở phương Nam; Giáo dục cần cho các nhà sản xuất ở phương Nam, để họ hiểu tại sao cần thay đổi và làm thế nào để áp dụng các phương pháp canh tác bền vững, sử dụng công nghệ truy xuất nguồn gốc, và tiếp cận các nguồn tài chính xanh.
Đừng bị đánh lừa bởi những lựa chọn sai lầm. Cuộc chiến không phải giữa Net Zero và sự thịnh vượng. Hành động khí hậu, khi được thiết kế tốt và tài trợ đầy đủ, có thể thúc đẩy sự đổi mới, tạo ra việc làm, giảm chi phí năng lượng và xây dựng các chuỗi giá trị kiên cường hơn. Đầu tư vào tài chính xanh và giáo dục không phải là chi phí, mà là một khoản đầu tư vào an ninh kinh tế và lương thực toàn cầu.
Đâu là trái tim đạo đức của hành trình Net Zero?
Đối với tôi, đó là sự công bằng. Không chỉ là quy tắc, mà còn là nguồn lực. Công lý đòi hỏi chúng ta không chỉ đặt ra luật chơi, mà còn phải trang bị cho tất cả mọi người công cụ để tham gia. Đó là sự trao quyền, khi giáo dục và tài chính là hai công cụ mạnh mẽ nhất để trao quyền cho các nhà sản xuất, biến họ từ nạn nhân của biến đổi khí hậu thành những đối tác tích cực trong quá trình chuyển đổi. Đó là trách nhiệm của chúng ta khi chọn hành động khi có khả năng.
Các quốc gia phát triển và các định chế tài chính toàn cầu phải có trách nhiệm đi đầu trong việc thu hẹp khoảng cách giữa tham vọng khí hậu và thực tế tài chính.
Còn đối với bạn, điều gì là quan trọng nhất?
Nguyễn Đình Luật
