Ô nhiễm không khí và biến đổi khí hậu là hai vấn đề môi trường – xã hội nghiêm trọng nhất của thế kỷ XXI. Theo báo cáo State of Global Air 2024, ô nhiễm không khí là nguyên nhân tử vong sớm cho hơn 8,1 triệu người mỗi năm, vượt xa tác động của thuốc lá và chỉ đứng sau huyết áp cao. Trong số đó, bụi mịn PM2.5 chiếm tới 7,8 triệu ca tử vong, liên quan đến các bệnh tim mạch, đột quỵ, COPD, tiểu đường và ung thư phổi. Trẻ em dưới 5 tuổi và người cao tuổi là những nhóm chịu tác động nặng nề nhất, khi ô nhiễm không khí là nguyên nhân tử vong đứng thứ hai ở trẻ em sau suy dinh dưỡng, đồng thời là gánh nặng bệnh tật cho người trên 50 tuổi với các bệnh không lây nhiễm chiếm tỷ trọng cao.
Song song, biến đổi khí hậu tiếp tục gia tăng mức độ khốc liệt. Dữ liệu do PGS.TS. Đàm Hoàng Phúc trình bày tại Cà phê Net Zero số 25 cho thấy năm 2024 là năm nóng nhất lịch sử, nhiệt độ toàn cầu trung bình cao hơn 1,28°C so với giai đoạn 1951–1980, trong khi nồng độ CO₂ đã đạt 409,8 ppm – mức cao kỷ lục từ trước tới nay. Việt Nam là một trong những quốc gia dễ bị tổn thương nhất, với nhiệt độ tăng thêm 0,5°C và mực nước biển dâng 20 cm trong 50 năm qua. Hậu quả là thiên tai ngày càng khốc liệt, từ lũ quét ở Yên Bái (2017), sạt lở tại Thanh Hóa (2018–2019), cho tới bão lũ miền Trung (2020).
Điểm nhấn quan trọng của chương trình là lập luận “một hành động – hai kết quả”. Việc giảm phát thải CO₂ không chỉ đóng góp vào mục tiêu chống biến đổi khí hậu, mà còn đồng thời cắt giảm bụi mịn PM2.5 và các chất độc hại trong không khí. Điều này đồng nghĩa rằng chiến lược điện khí hóa giao thông sẽ mang lại lợi ích kép, vừa cho khí hậu vừa cho sức khỏe cộng đồng.
Trong phần phân tích các giải pháp, PGS.TS. Đàm Hoàng Phúc đã chỉ ra hàng loạt công nghệ thân thiện môi trường trên phương tiện giao thông, từ nhiên liệu thay thế (biofuel, CNG/LPG), động cơ và hệ thống truyền lực mới, giảm khối lượng xe nhờ vật liệu nhẹ, tối ưu khí động học, tới công nghệ hỗ trợ như Start-Stop và lái trợ lực điện. Các cải tiến này giúp tiết kiệm nhiên liệu 3–20%, nhưng vẫn chỉ là biện pháp “giảm nhẹ”. Giải pháp then chốt để đạt Net Zero trong lĩnh vực giao thông phải là điện khí hóa, bao gồm HEV, PHEV, BEV và FCEV.
Kết quả thử nghiệm tại Việt Nam do PGS.TS. Đàm Hoàng Phúc trình bày minh chứng rõ rệt: xe hybrid (HEV) giúp giảm tới 50–54% lượng CO₂ phát thải so với xe động cơ xăng (ICE) trong điều kiện đô thị cao điểm, đặc biệt khi sử dụng nhiên liệu sinh học E5 RON 95-V. Bên cạnh đó, dữ liệu quốc tế như mẫu Mitsubishi Outlander PHEV tại Hoa Kỳ cho thấy mức tiêu thụ nhiên liệu chỉ bằng 47% so với bản xăng, đồng thời lượng phát thải CO₂ giảm xuống còn một phần ba, nhờ kết hợp chế độ BEV cho quãng đường ngắn và HEV cho quãng đường dài.
Điện khí hóa phương tiện cũng gắn liền với quá trình chuyển dịch năng lượng toàn cầu. Theo kịch bản STEPS của WEO 2023, nhu cầu dầu mỏ toàn cầu sẽ đạt đỉnh vào đầu những năm 2030 và giảm dần về sau, trong đó giao thông đường bộ sẽ không còn là động lực tăng trưởng. Còn theo kịch bản NZE, ngành giao thông cần giảm tới 90% CO₂ vào năm 2050, với điện khí hóa đóng vai trò trụ cột, chiếm khoảng 20% mức giảm.
Tại Việt Nam, triển vọng xe điện hóa được dự báo sẽ “bùng nổ” từ nay đến 2030. Cùng với cam kết Net Zero 2050, sự tiên phong của doanh nghiệp nội địa, và sự hỗ trợ quốc tế từ JETP, WB, ADB, quá trình này được thúc đẩy mạnh mẽ. Tuy nhiên, thách thức cũng không nhỏ: hạ tầng trạm sạc còn hạn chế, giá thành EV cao, lưới điện cần “xanh hóa”, và thói quen người tiêu dùng vẫn gắn với xe xăng dầu.
Cà phê Net Zero số 25 đưa ra một thông điệp trọng tâm: Ô nhiễm không khí và phát thải CO₂ là hai thách thức song hành, có thể giải quyết đồng thời thông qua điện khí hóa giao thông. Xe điện hóa không chỉ là xu thế tất yếu toàn cầu, mà còn là cơ hội cho Việt Nam để đạt mục tiêu Net Zero, bảo vệ sức khỏe cộng đồng và phát triển một ngành công nghiệp ô tô xanh.
Điện khí hóa phương tiện cần được coi là trụ cột trong chiến lược giao thông bền vững của Việt Nam, đi kèm với chính sách tài chính khuyến khích, đầu tư hạ tầng trạm sạc, xanh hóa lưới điện và nâng cao nhận thức cộng đồng. Chỉ khi đó, Việt Nam mới có thể biến thách thức kép thành cơ hội, tiến tới một tương lai xanh, sạch và khỏe mạnh hơn.
Hồ Minh An
