Phần lớn các cuộc thảo luận hiện nay tập trung vào công nghệ, vốn đầu tư và khung pháp lý. Ít người nói đến tác động xã hội của quá trình chuyển đổi – từ việc hàng chục nghìn lao động ngành than có nguy cơ mất việc, đến sự chênh lệch cơ hội giữa các vùng kinh tế. “Chuyển đổi công bằng” (Just Transition) vì thế không chỉ là một khẩu hiệu đẹp trong các văn kiện quốc tế. Đây là nguyên tắc then chốt để đảm bảo mục tiêu Net Zero không trở thành một hành trình chỉ dành cho số ít, mà là con đường chung của toàn xã hội. Nếu bỏ qua mảnh ghép này, Việt Nam có thể đối mặt với bất ổn lao động, bất bình đẳng vùng miền và cả khó khăn trong việc thu hút dòng vốn ESG đang ngày càng đòi hỏi tiêu chuẩn công bằng và bao trùm.
Just Transition – từ khái niệm đến hành động
“Chuyển đổi công bằng” (Just Transition) là cách gọi quá trình chuyển đổi sang nền kinh tế xanh mà trong đó, các nhóm dễ bị tổn thương từ người lao động, cộng đồng địa phương đến doanh nghiệp nhỏ nhận được sự hỗ trợ cần thiết để thích ứng và tìm cơ hội mới. Nguyên tắc này nhấn mạnh rằng giảm phát thải không thể đánh đổi bằng việc bỏ lại phía sau những người bị ảnh hưởng trực tiếp.
Khái niệm Just Transition xuất phát từ phong trào công đoàn quốc tế trong thập niên 1980–1990, khi các ngành công nghiệp nặng bắt đầu đối mặt với sức ép môi trường. Ban đầu, đây là yêu cầu bảo vệ quyền lợi người lao động. Qua thời gian, nó được mở rộng thành một khung chính sách, được nhiều quốc gia và tổ chức quốc tế – như Liên minh châu Âu (EU) hay Tổ chức Lao động quốc tế (ILO) áp dụng để đảm bảo rằng quá trình chuyển đổi sang năng lượng sạch mang tính bao trùm.
Just Transition cũng đang trở thành một tiêu chí quan trọng trong khung ESG mà các nhà đầu tư sử dụng để đánh giá dự án. Ở cấp quốc tế, nhiều quỹ khí hậu và cơ chế tài chính xanh đã đặt điều kiện “công bằng” như một yêu cầu bắt buộc để giải ngân. Điều này đồng nghĩa, nếu Việt Nam muốn tận dụng nguồn vốn và hợp tác quốc tế, việc tích hợp nguyên tắc Just Transition vào chính sách không chỉ là lựa chọn, mà là điều kiện tiên quyết.
Nhiều quốc gia đã coi “công bằng” là yếu tố nền tảng trong chiến lược năng lượng của mình. Liên minh châu Âu (EU) thành lập Quỹ Chuyển đổi công bằng (Just Transition Fund) trị giá 17,5 tỉ euro trong khung ngân sách giai đoạn 2021–2027, ưu tiên hỗ trợ các vùng phụ thuộc vào than đá. Nguồn quỹ này không chỉ bù đắp tác động mất việc làm, mà còn tài trợ các dự án kinh tế mới, nâng cấp hạ tầng và dịch vụ công cộng để giúp các địa phương tái định vị.
Tại Nam Phi, gói tài chính JETP trị giá 8,5 tỉ đô la từ các đối tác quốc tế được phân bổ đáng kể cho các chương trình tái đào tạo lao động và phát triển ngành nghề mới từ sản xuất thiết bị năng lượng tái tạo đến nông nghiệp bền vững. Đây là cách tiếp cận nhằm đảm bảo chuyển đổi năng lượng không chỉ mang lại lợi ích khí hậu, mà còn tạo động lực kinh tế và cơ hội sinh kế mới.
Tây Ban Nha lại đi theo hướng đàm phán xã hội sâu rộng. Khi đóng cửa các mỏ than, chính phủ ký thỏa thuận với công đoàn, cam kết thu nhập tạm thời, hỗ trợ đào tạo nghề, và cấp ngân sách để phục hồi môi trường khu vực khai thác.
Điểm chung trong các mô hình này là lồng ghép nguyên tắc công bằng vào chính sách ngay từ giai đoạn thiết kế, thay vì xử lý hệ quả khi quá trình đã bắt đầu. Điều này giúp giảm phản ứng xã hội, tạo sự đồng thuận chính trị và duy trì đà chuyển đổi lâu dài.
Thời điểm thuận lợi để Việt Nam “chuyển đổi công bằng”
Theo số liệu của Tập đoàn Than – Khoáng sản Việt Nam (TKV), hiện có khoảng 97.000 lao động trực tiếp trong ngành than, tập trung chủ yếu tại Quảng Ninh, Thái Nguyên và Lạng Sơn. Nhiều địa phương này đang phụ thuộc đáng kể vào nguồn thu ngân sách từ khai thác than, cả trực tiếp và gián tiếp qua các dịch vụ liên quan.
Ở chiều ngược lại, khu vực doanh nghiệp vừa và nhỏ (SME) hoạt động trong năng lượng tái tạo và công nghiệp xanh vẫn đối mặt với rào cản lớn về vốn, công nghệ và kỹ năng quản trị. Mặc dù Việt Nam đã ban hành nhiều chính sách thúc đẩy huy động vốn cho chuyển đổi năng lượng. Tuy nhiên các nội dung về hỗ trợ xã hội từ đào tạo lại lao động, chuyển đổi sinh kế đến đảm bảo an sinh vẫn chưa được thiết kế thành một khung chính sách rõ ràng. Khoảng trống này có thể trở thành điểm nghẽn nếu quá trình chuyển đổi diễn ra nhanh về kỹ thuật nhưng chậm về công bằng xã hội.
Việt Nam đang ở thời điểm thuận lợi để đưa “chuyển đổi công bằng” trở thành một trụ cột trong chiến lược năng lượng và khí hậu. Trước hết, nội dung này cần được tích hợp chính thức vào Kế hoạch năng lượng quốc gia và các chương trình hành động thực hiện cam kết Net Zero.
Một lựa chọn khả thi là thành lập Quỹ Chuyển đổi công bằng, với nguồn vốn huy động từ JETP, ODA, các quỹ tài chính xanh và cả đóng góp của khu vực tư nhân. Quỹ này có thể tập trung vào ba hướng chính: tái đào tạo và chuyển đổi nghề cho lao động bị ảnh hưởng; hỗ trợ phát triển ngành mới tại các địa phương phụ thuộc vào năng lượng hóa thạch; và cung cấp vốn mồi cho doanh nghiệp vừa và nhỏ tham gia kinh tế xanh.
Bên cạnh đó, cần thiết lập cơ chế hợp tác công tư để kết nối doanh nghiệp, nhà đầu tư ESG với các dự án chuyển đổi cộng đồng. Một chiến lược truyền thông minh bạch, nhất quán cũng là chìa khóa để giảm rủi ro hiểu nhầm hoặc phản ứng tiêu cực, qua đó tạo sự đồng thuận xã hội yếu tố không thể thiếu cho một quá trình chuyển đổi bền vững.
Chuyển sang năng lượng xanh không chỉ là lắp đặt thêm tấm pin mặt trời hay dựng lên những cánh tuabin gió. Đó còn là câu chuyện về con người, sinh kế và sự công bằng giữa các cộng đồng. Nếu yếu tố này bị bỏ quên, Net Zero có thể trở thành mục tiêu xa vời, khó chạm tới.
Để quá trình chuyển đổi vừa xanh vừa bền vững, Việt Nam cần coi “chuyển đổi công bằng” là một điều kiện bắt buộc không phải một lựa chọn tùy ý. Đây không chỉ là trách nhiệm với người dân, mà còn là cam kết quan trọng để thu hút nguồn lực quốc tế và xây dựng vị thế trên bản đồ khí hậu toàn cầu.
Phạm Thu Trang – Chuyên gia Tài chính & Vận hành, Phát triển và ESG tại Winrock International
