Vòng luẩn quẩn thiếu vốn – thiếu công nghệ
Trong bối cảnh toàn cầu thúc đẩy chuyển đổi xanh, vốn xanh ngày càng được xem là “đòn bẩy” quan trọng giúp doanh nghiệp phát triển bền vững. Tuy nhiên, theo ông Phạm Việt Anh, Tiến sĩ quản lý bền vững và môi trường, không phải doanh nghiệp nào cũng có thể tiếp cận được dòng vốn này, đặc biệt là nhóm doanh nghiệp nhỏ và vừa (SMEs), vốn chiếm tỷ lệ lớn trong tổng số doanh nghiệp tại Việt Nam.
Theo TS. Phạm Việt Anh, muốn tiếp cận được vốn xanh, doanh nghiệp không chỉ cần chứng minh tính bền vững mà quan trọng hơn là phải thể hiện hiệu quả kinh doanh. “Đây không phải là vốn tài trợ không hoàn lại. Ngay cả vốn ODA cũng phải hoàn trả theo cách thức khác nhau. Ngân hàng thương mại hay quỹ đầu tư là tổ chức kinh tế, họ cần thấy khả năng sinh lời từ đồng vốn”, ông nói.
Ông cũng nhấn mạnh, khó khăn lớn nhất của doanh nghiệp nhỏ và vừa nằm ở ba điểm: thiếu vốn, thiếu công nghệ và thiếu nhân lực có kỹ năng. “Muốn làm hữu cơ phải có vốn, muốn tái chế phải có công nghệ. Nhưng công nghệ không có sẵn, nhập khẩu thì cần tiền, làm hữu cơ cũng không rẻ. Đó là một vòng luẩn quẩn”, TS. Việt Anh cho hay.
“Chuyển đổi xanh không đơn thuần là thay bóng đèn LED hay trồng thêm cây. Nó đòi hỏi tái cấu trúc mô hình kinh doanh, đầu tư vào hệ thống xử lý chất thải, năng lượng tái tạo, sản phẩm sinh thái – điều mà SMEs khó đáp ứng nếu không có sự hỗ trợ từ chính sách và tín dụng đặc thù. Hiện tại, các ngân hàng trong nước có cấp vốn xanh nhưng tỷ trọng rất thấp, chỉ chiếm vài phần trăm trong tổng dư nợ. Vốn xanh lại thường đi kèm điều kiện giám sát nghiêm ngặt, chi phí vay cao hơn vốn thương mại thông thường, dù có thể có ưu điểm về kỳ hạn dài”, vị chuyên gia nêu rõ.
Ông Việt Anh cũng chỉ ra một thực tế, để chuyển đổi xanh thực chất, doanh nghiệp không chỉ dừng lại ở việc thay đổi mô hình sử dụng năng lượng, mà phải hướng tới mô hình kinh tế tuần hoàn. Tuy nhiên, Việt Nam hiện mới chỉ xử lý được khoảng 20–30% rác thải bằng công nghệ hiện đại, phần lớn vẫn chôn lấp hoặc đốt – gây ô nhiễm thứ cấp.
“Chuyển đổi xanh là chiến lược đầy tham vọng – nhiều nước phát triển cũng từng thất bại khi đặt mục tiêu Net Zero. Với SMEs Việt Nam, thiếu nền tảng công nghệ và vốn đầu tư khiến hành trình này càng trở nên khó khăn”, ông Việt Anh nói.
Cần một chiến lược thực chất
TS. Phạm Việt Anh cho rằng, để SMEs có thể tiếp cận tài chính xanh và thực hiện chuyển đổi bền vững, cần một chiến lược thực chất, không chỉ dừng ở khẩu hiệu. Trước tiên, doanh nghiệp phải chứng minh hiệu quả kinh tế, nếu không, mọi sáng kiến bền vững đều dễ bị “hy sinh” khi rơi vào khó khăn.
Ông dẫn ví dụ về Unilever, trong nhiệm kỳ CEO Paul Polman, công ty này được ca ngợi là biểu tượng phát triển bền vững toàn cầu. Nhưng sau khi CEO mới lên thay, nhiều sáng kiến xanh bị hoãn lại do áp lực từ cổ đông về lợi nhuận.
“Ngay cả châu Âu – khu vực đi đầu về chính sách xanh, cũng phải điều chỉnh. EU miễn thuế carbon cho một số ngành công nghiệp nội khối và nới lỏng quy định giảm phát thải cho ô tô, nhằm bảo vệ năng lực cạnh tranh. Điều này cho thấy giữa lý tưởng và thực tế, khoảng cách luôn tồn tại”, ông nói.
Với SMEs Việt Nam, ông Việt Anh nhấn mạnh nếu không chuẩn bị nền tảng nội lực từ tài chính, công nghệ tới nguồn lực con người thì việc chạy theo xu hướng xanh có thể dẫn đến “bẫy chi phí”. Chi phí tăng, giá thành sản phẩm cao, mất lợi thế cạnh tranh, trong khi không đủ điều kiện để hưởng ưu đãi hoặc chứng chỉ xanh từ quốc tế.
Theo đó, TS. Việt Anh đưa ra 3 từ khóa để doanh nghiệp định hướng chuyển đổi: làm thật – sửa sai nhanh – không nói quá. “Trong thời đại xã hội ảo, nền kinh tế ảo, doanh nghiệp càng phải làm thật. Bởi chỉ cần vài giây tra Google hoặc ChatGPT, người tiêu dùng đã biết sự thật. Doanh nghiệp không thể hô hào chuyển đổi xanh mà không có hành động cụ thể,” ông nói.
Cũng theo TS Phạm Việt Anh, doanh nghiệp phải coi chuyển đổi xanh là chiến lược đầu tư dài hạn, không phải chi phí ngắn hạn. Về năng lượng cần tuân thủ lộ trình: từ giảm xấu (less bad), tới trung hòa carbon, rồi tiến tới phát triển không phát thải (Net-zero). Mỗi bước đi cần dựa trên khả năng tài chính và năng lực thực thi thực tế. Để chuyển đổi bền vững hiệu quả, phù hợp với nguồn lực của mình, doanh nghiệp SME có thể bắt đầu từ tuân thủ qua việc trang bị cho mình các tiêu chuẩn chất lượng như ISO26000 về CSR, các ISO về quản lý năng lượng phù hợp; từng bước chuyển đổi từng phần, sau đó mới đến toàn diện.
“Không có lợi nhuận thì không có doanh nghiệp nào bền vững. Nhưng muốn có lợi nhuận bền vững, doanh nghiệp phải chuyển đổi một cách sáng suốt, dựa trên thực lực, tránh bị quy kết ‘tẩy xanh’ hay tự đẩy mình vào khủng hoảng”, TS. Việt Anh lưu ý. Doanh nghiệp cũng cần tư duy rằng thị trường vốn không chỉ là tiền mà còn là thị trường của vốn sáng tạo, của bản quyền, của các sáng chế, của vốn con người, vốn uy tín, hay vốn thương hiệu. Ngoài ra, vốn xanh không chỉ đến từ phía các kênh tín dụng, mà doanh nghiệp có thể chủ động xây dựng các đề án kinh doanh, chiến lược chuyển đổi hấp dẫn để huy động vốn đầu tư, vốn cổ phần.
Về phía Nhà nước, ông Việt Anh cũng cho rằng cần có chính sách rõ ràng, bao gồm thuế môi trường đánh vào hành vi tiêu cực, khuyến khích tiêu dùng có trách nhiệm, và luật chống tẩy xanh để bảo vệ doanh nghiệp làm thật. Ngoài ra, so với một nền kinh tế có thị trường vốn đa dạng, nền kinh tế lệ thuộc nhiều vào tín dụng ngân hàng với nhiều nghĩa vụ nợ ngắn hạn sẽ dễ bị tổn thương hơn. Vì vậy, ngoài hệ thống ngân hàng, việc tự do hóa thị trường vốn, phát triển thị trường chứng khoán và trái phiếu xanh phù hợp với nhu cầu nâng cấp nền kinh tế là yếu tố quan trọng để đạt được sự chuyển đổi bền vững nền kinh tế hiệu quả.
Bên cạnh đó, các định hướng ESG cần đi vào chiều sâu, thay vì dừng ở các báo cáo bề nổi. Việt Nam nên tăng cường vận động quốc tế để tranh thủ dòng vốn khí hậu hàng trăm tỷ USD đã cam kết nhưng chưa được giải ngân đầy đủ.
Trong một nền kinh tế nếu phần lớn doanh nghiệp là siêu nhỏ thì cũng cần có các ngân hàng nhỏ hỗ trợ doanh nghiệp nhỏ, tạo điều kiện để “người nhỏ” hợp tác với nhau, cùng tiến. Tuy nhiên, việc nâng cao năng lực tài chính của các ngân hàng là yêu cầu tất yếu. Giảm, miễn thuế có điều kiện cho đầu tư công nghệ xanh, tái chế, tuần hoàn cũng là một chính sách hấp dẫn.
“Chuyển đổi xanh là xu hướng không thể đảo ngược. Nhưng để doanh nghiệp không bị bỏ lại phía sau, đặc biệt là SMEs, thì chiến lược không thể là ‘xanh hóa bằng khẩu hiệu’, mà phải dựa trên hiệu quả, năng lực thực thi và một hệ sinh thái hỗ trợ thực chất”, ông Việt Anh kết luận.
Chuyển đổi xanh không đơn thuần là thay bóng đèn LED hay trồng thêm cây. Nó đòi hỏi tái cấu trúc mô hình kinh doanh, đầu tư vào hệ thống xử lý chất thải, năng lượng tái tạo, sản phẩm sinh thái – điều mà SMEs khó đáp ứng nếu không có sự hỗ trợ từ chính sách và tín dụng đặc thù. Hiện tại, các ngân hàng trong nước có cấp vốn xanh nhưng tỷ trọng rất thấp, chỉ chiếm vài phần trăm trong tổng dư nợ.
Anh Phan
