Trong bối cảnh Việt Nam cam kết đạt mức phát thải ròng bằng 0 vào năm 2050 tại Hội nghị COP26, cùng áp lực từ Cơ chế Điều chỉnh Biên giới Carbon của Liên minh châu Âu (EU CBAM) bắt đầu từ năm 2026 và yêu cầu đầu tư khoảng 135 tỷ USD cho Quy hoạch phát triển điện lực quốc gia giai đoạn 2021-2030, tầm nhìn 2050 (Quy hoạch điện VIII), việc hợp tác phát triển năng lượng tái tạo trở nên cấp thiết. Hợp tác này không chỉ giúp các doanh nghiệp vượt qua những thách thức pháp lý và giải quyết tình trạng tranh chấp gia tăng, mà còn thúc đẩy tăng trưởng bền vững trong ngành năng lượng.
Mô hình cũ không còn phù hợp
Ngành năng lượng tái tạo Việt Nam đang chuyển dịch từ cơ chế giá ưu đãi cố định (FiT) sang mô hình mua bán điện trực tiếp (DPPA). Cơ chế FiT từng tạo động lực lớn thúc đẩy bùng nổ đầu tư điện mặt trời và gió giai đoạn 2017-2020, với hàng nghìn MW công suất lắp đặt nhờ mức giá mua điện ổn định trong 20 năm. Tuy nhiên, FiT cho thấy hạn chế về tính linh hoạt, phụ thuộc nhà nước, khiến sức hấp dẫn đầu tư giảm khi không còn các ưu đãi. Theo ông Théo Millet, Cố vấn Cấp cao TWL Law Group, các dự án điện mặt trời và gió hiện trở nên khó đoán định về hiệu quả tài chính, làm chậm dòng vốn đầu tư.
Nghị định 57/2025/NĐ-CP (thay thế Nghị định 80/2024) tạo hành lang pháp lý cho mô hình DPPA, cho phép nhà sản xuất điện tái tạo bán trực tiếp cho khách hàng lớn mà không phải qua Tổng công ty Điện lực Việt Nam (EVN). Đây là mô hình thị trường phi tập trung, minh bạch, phù hợp với doanh nghiệp FDI và khách hàng lớn có nhu cầu năng lượng xanh, tuân thủ CBAM EU từ 2026. DPPA còn tích hợp thị trường tín chỉ carbon, biến cam kết Net Zero thành nguồn thu mới.
Ước tính Việt Nam cần 135 tỷ USD đầu tư cho Quy hoạch điện VIII đến 2030, trong đó DPPA có thể giúp huy động vốn tư nhân hiệu quả hơn.
Ngoài ra, thị trường tín chỉ carbon và chứng chỉ năng lượng cũng mở ra cơ hội mới, không chỉ để tuân thủ cam kết quốc tế mà còn nâng cao hiệu quả kinh doanh. Mô hình công ty chuyên trách vận hành đường dây truyền tải riêng cũng được đánh giá có thể tháo gỡ nút thắt chuyên môn cho doanh nghiệp trong quá trình chuyển đổi xanh.
Tuy nhiên, giai đoạn 2023-2024 đã chứng kiến tranh chấp năng lượng gia tăng. Ông Châu Việt Bắc, Phó Giám đốc Trung tâm Trọng tài Quốc tế Việt Nam (VIAC), cho biết nhiều vụ kiện liên quan công nghệ cao và tranh chấp đa bên xuất phát từ thí điểm mô hình mới khi khung pháp lý chưa đồng bộ.
Ông Phạm Đăng An, Phó Tổng Giám đốc Vũ Phong Energy Group, nhấn mạnh rằng từ năm 2026, khi CBAM EU chính thức có hiệu lực, doanh nghiệp xuất khẩu sẽ phải chịu thuế carbon. Nếu không chuẩn bị kịp thời, doanh nghiệp sẽ gặp khó khăn và giảm sức cạnh tranh. Áp lực hiện tại là nhu cầu thị trường tăng nhanh, yêu cầu mở rộng công suất từ Quy hoạch điện VIII cùng sức ép pháp lý nội địa và xu hướng quốc tế. Tuy nhiên, ông An cũng đánh giá đây là cơ hội để doanh nghiệp linh hoạt chuyển đổi, sáng tạo, tận dụng xu hướng phát triển bền vững nhằm tăng cường năng lực cạnh tranh và giá trị dài hạn.
Vượt qua thách thức bằng cách nào?
Hợp tác quốc tế nổi lên như xu hướng chính để vượt qua thách thức, trong đó M&A trong lĩnh vực năng lượng, nhất là điện mặt trời, chiếm vị trí dẫn đầu. TS. LS. Nguyễn Quốc Vinh, Luật sư sáng lập Công ty Luật TNHH Scientia, Trọng tài viên VIAC cho rằng nhu cầu tiêu thụ điện tăng cao là động lực dài hạn thúc đẩy đầu tư, đồng thời mở ra cơ hội cho các thương vụ M&A. Qua M&A, doanh nghiệp có thể kết hợp am hiểu địa phương với vốn và công nghệ quốc tế, giúp nhà đầu tư nước ngoài tháo gỡ rào cản thủ tục đất đai, giấy phép dự án, tối ưu nguồn lực và đẩy nhanh tiến độ.
Tuy nhiên, ông Vinh lưu ý việc thẩm định xã hội phải ngang hàng thẩm định tài chính và pháp lý, giúp đánh giá bền vững và giảm rủi ro. Doanh nghiệp cần thẩm định đa chiều, chọn đối tác phù hợp, kiểm soát chặt chẽ từ khâu chuẩn bị. Thành công các thương vụ M&A và chuyển đổi năng lượng phụ thuộc cả vào nỗ lực doanh nghiệp và sự hỗ trợ xây dựng môi trường pháp lý ổn định, minh bạch, cùng chính sách tài chính hấp dẫn từ Chính phủ.
Liên doanh cũng rất quan trọng trong huy động 135 tỷ USD quốc tế. Ông Nguyễn Phan Dũng Nhân, Trưởng phòng Pháp chế Công ty CP BCG Energy, nêu rõ liên doanh là cầu nối: doanh nghiệp trong nước am hiểu pháp lý, đối tác ngoại mang vốn và công nghệ. So sánh với mô hình tại Trung Quốc, ông Nhân đề xuất mô hình riêng phù hợp Việt Nam.
Hợp tác cần phân định rõ vai trò: nhà đầu tư trong nước phụ trách pháp lý, nhà đầu tư nước ngoài có thế mạnh vốn và công nghệ, giúp cân bằng hiểu biết pháp lý và khả năng thương mại, hiện thực hóa mục tiêu năng lượng quốc gia.
Ông Nguyễn Tuấn Phát, Giám đốc Pháp chế, Tuân thủ và Quan hệ Chính phủ Asia Clean Capital Việt Nam, nhận định liên doanh bền vững khi các bên chia sẻ lợi ích và phân bổ rủi ro minh bạch, công bằng. Hợp đồng liên doanh cần quy định chi tiết về trách nhiệm tài chính, quyền điều hành và nghĩa vụ pháp lý để kiểm soát rủi ro. Tuy nhiên, các dự án lớn gắn với chính sách nhà nước luôn tiềm ẩn rủi ro pháp lý, đặc biệt từ thay đổi chính sách, có thể dẫn đến tranh chấp nội bộ hoặc tranh chấp đầu tư quốc tế. Ông Phát đánh giá trọng tài, hòa giải thương mại là phương thức giải quyết hiệu quả, linh hoạt, chi phí thấp, duy trì quan hệ hợp tác.
Hợp tác quốc tế qua M&A, liên doanh không chỉ đáp ứng nhu cầu điện mà còn thúc đẩy tăng trưởng xanh. Các chuyên gia cho rằng doanh nghiệp cần chủ động nắm bắt thông tin, chính phủ ổn định pháp lý. Khai thác tốt sẽ giúp Việt Nam thành công trong chuyển đổi năng lượng, biến thách thức thành lợi thế cạnh tranh toàn cầu.
Sơn Nghĩa
