Coi tài nguyên là tài sản hữu hạn
Tại phiên thảo luận của Quốc hội về Dự thảo Luật Địa chất và Khoáng sản (sửa đổi) ngày 1/12, đại biểu Nguyễn Hoàng Bảo Trân – Đoàn TP. Hồ Chí Minh nhấn mạnh, dự thảo Luật có phạm vi điều chỉnh rộng và tác động trực tiếp đến phát triển bền vững, an ninh tài nguyên – môi trường, cũng như quyền lợi của các thế hệ tương lai. Đại biểu đồng tình với yêu cầu sửa đổi toàn diện Luật hiện hành để tăng cường hiệu lực quản lý và minh bạch hóa hoạt động khai thác, nhưng cho rằng dự thảo vẫn còn thiếu các nội dung cốt lõi liên quan đến đánh giá tác động tổng thể, lộ trình giảm dần khai thác và phát triển vật liệu thay thế nhằm thực hiện các cam kết quốc tế, đặc biệt là mục tiêu phát thải ròng bằng 0 vào năm 2050.
Theo đại biểu, quan điểm coi khoáng sản là nguồn lực phát triển không sai, nhưng trong bối cảnh biến đổi khí hậu, thiên tai cực đoan và cạn kiệt tài nguyên, cần chuyển sang cách tiếp cận mới: coi tài nguyên là tài sản hữu hạn, phải được bảo vệ cho tương lai và chỉ khai thác khi thực sự cần thiết. Dự thảo Luật hiện vẫn tập trung vào cơ chế cấp phép, trách nhiệm doanh nghiệp và phân chia nguồn thu, trong khi hai trụ cột quan trọng vẫn thiếu vắng.
Thứ nhất là đánh giá tổng hợp tác động đa chiều của hoạt động khai thác. Đại biểu nêu rõ, nhiều địa phương đang đối mặt với sạt lở đất, sạt lở bờ sông và bờ biển do khai thác cát, đất san lấp quá mức; ngập úng, xói mòn và lũ quét do khai thác đá, khai thác đất phá vỡ cấu trúc bề mặt; ô nhiễm nước ngầm, bụi mịn và tiếng ồn; hệ sinh thái bị chia cắt, giảm đa dạng sinh học. Những hệ quả này khiến chi phí khắc phục môi trường lớn hơn nhiều so với nguồn thu khai thác. Tuy vậy, dự thảo vẫn chưa quy định đầy đủ việc đánh giá tác động tích lũy, tác động vùng và liên vùng, tác động dài hạn hay chi phí, lợi ích liên thế hệ.
Thứ hai là lộ trình giảm phụ thuộc vào việc khai thác tài nguyên không tái tạo. Đại biểu cảnh báo, nếu thiếu kế hoạch giảm khai thác và thay thế nguyên liệu đầu vào, chỉ trong vài thập kỷ, nhiều dòng sông có nguy cơ cạn kiệt, ảnh hưởng đến an ninh nguồn nước; đá xây dựng và đất san lấp tại nhiều vùng sẽ dần khan hiếm; một số loại khoáng sản có giá trị kinh tế cao có thể mất đi mãi mãi. Trong khi nhiều nước đã chuyển hướng sang giảm khai thác, tăng tái chế và phát triển vật liệu mới, dự thảo hiện mới dừng lại ở việc nâng cao hiệu quả khai thác mà chưa chú trọng giảm nhu cầu khai thác.
Giảm khai thác, phát triển vật liệu thay thế
Đại biểu cho rằng, dự thảo Luật chưa phản ánh đầy đủ các cam kết môi trường của Việt Nam, đặc biệt là mục tiêu phát thải ròng bằng 0 vào năm 2050 tại COP26. Muốn đạt được mục tiêu này, chính sách về khoáng sản phải giảm cường độ sử dụng tài nguyên, thúc đẩy kinh tế tuần hoàn và bảo tồn các tài nguyên chiến lược. Tuy nhiên, những nhóm chính sách này chưa được thể hiện rõ trong dự thảo Luật. Đại biểu nhấn mạnh rằng không thể vừa đặt mục tiêu Net Zero vừa mở rộng khai thác khoáng sản mà không có cơ chế kiểm soát, không có lộ trình giảm dần và không có chiến lược phát triển vật liệu thay thế.
Từ đó, đại biểu đề nghị bổ sung một chương hoặc mục độc lập trong luật gồm 3 nhóm chính sách trọng tâm: (i) Đánh giá tác động tổng hợp của hoạt động khai thác với yêu cầu áp dụng mô hình tính toán rủi ro môi trường và công khai dữ liệu địa chất, thủy văn; (ii) xây dựng lộ trình giảm khai thác khoáng sản có nguy cơ cao, hạn chế khai thác sông và biển, chuyển sang sử dụng vật liệu nhẹ, đất tái chế, tro xỉ công nghiệp, đồng thời bảo vệ tuyệt đối các khu địa chất nhạy cảm và dự phòng khoáng sản chiến lược; và (ii) xây dựng chiến lược quốc gia về vật liệu thay thế và kinh tế tuần hoàn. Trong đó, Chính phủ xây dựng chiến lược vật liệu xanh, các bộ ngành ban hành tiêu chuẩn vật liệu thay thế và địa phương ưu tiên sử dụng vật liệu tái chế trong xây dựng.
Đại biểu cũng nêu 5 đề xuất điều chỉnh cụ thể: bổ sung nguyên tắc giảm khai thác hướng tới Net Zero; sửa quy định cấp phép theo hướng bắt buộc đánh giá tác động tích lũy, rủi ro địa chất, thủy văn và cam kết phục hồi môi trường theo chuẩn quốc tế; quy định vùng địa chất nhạy cảm do Chính phủ công bố và nghiêm cấm khai thác; bổ sung trách nhiệm phục hồi sau khai thác, yêu cầu doanh nghiệp phục hồi địa hình, trồng rừng, tái tạo cảnh quan và không được cấp phép dự án khác nếu không hoàn thành nghĩa vụ; và bổ sung chính sách khuyến khích vật liệu thay thế, ưu đãi thuế cho nghiên cứu vật liệu xanh, ưu tiên vật liệu tái chế trong đầu tư công và hỗ trợ doanh nghiệp chuyển đổi công nghệ.
Theo đại biểu Nguyễn Hoàng Bảo Trân, nếu Luật chỉ tập trung quản lý để khai thác nhiều hơn, có thể đáp ứng nhu cầu vài năm nhưng đánh đổi tương lai dài hạn. Đại biểu đề nghị Quốc hội xem xét bổ sung đánh giá tác động tổng hợp, lộ trình giảm khai thác, chiến lược vật liệu thay thế và tư duy phát triển xanh – Net Zero vào nội dung Luật, để đảm bảo tài nguyên và môi trường được bảo vệ cho nhiều thế hệ.
Trần Huyền
