Nhắc đến Hà Lan, người ta thường nghĩ ngay đến hoa tulip, cối xay gió hay các kênh đào thơ mộng. Nhưng ít ai biết, quốc gia nhỏ bé với diện tích chỉ hơn 41.000 ki lô mét vuông này là nhà xuất khẩu nông sản lớn thứ hai thế giới – chỉ xếp sau Mỹ. Thành công của Hà Lan không đến từ đất đai màu mỡ hay nguồn lực khổng lồ, mà nhờ một mô hình nông nghiệp tiên tiến, khép kín và bền vững: nông nghiệp tuần hoàn.
Dù diện tích đất nông nghiệp chỉ chiếm 19% lãnh thổ, Hà Lan vẫn đạt giá trị xuất khẩu nông sản hơn 122 tỉ euro vào năm 2022. Thành công này không đến từ may mắn mà là sự kết hợp giữa tư duy chiến lược, công nghệ và sự đồng lòng của các bên tham gia, từ nông dân đến nhà khoa học và chính phủ.
Nguyên tắc “không gì bị lãng phí” – nền tảng thành công của nông nghiệp tuần hoàn
Tại Hà Lan, nông nghiệp tuần hoàn không chỉ là một chiến lược sản xuất mà còn là triết lý sống. Mọi phụ phẩm từ chăn nuôi và trồng trọt đều được xử lý để tái sử dụng, biến những thứ tưởng chừng bỏ đi thành nguồn lực quý giá.
Tại các trang trại bò sữa Hà Lan, phân bò được xử lý để tạo khí sinh học, cung cấp năng lượng cho sản xuất và thậm chí bán điện cho lưới quốc gia. Nước thải sau xử lý được dùng để tưới cỏ, tạo ra vòng tuần hoàn hoàn chỉnh. Cỏ trồng tại chỗ lại trở thành thức ăn cho bò, giúp giảm chi phí và bảo vệ môi trường.
Thống kê cho thấy, nhờ mô hình tuần hoàn, các trang trại bò sữa ở Hà Lan giảm được đến 40% khí thải methane, trong khi tăng cơ hội tái sử dụng chất dinh dưỡng trong đất lên 25%. Các trang trại ứng dụng hệ thống xử lý này đã tiết kiệm được trung bình 12.000 euro chi phí/năm trong sản xuất nông nghiệp.
Một yếu tố không thể thiếu trong thành công của Hà Lan là việc áp dụng công nghệ cao vào sản xuất. Các trang trại tại đây sử dụng cảm biến IoT để giám sát tài nguyên như nước, năng lượng và chất dinh dưỡng trong đất. Hệ thống nhà kính hiện đại không chỉ tận dụng tối đa ánh sáng mặt trời mà còn tái chế nước và sử dụng năng lượng tái tạo.
Công nghệ IoT kết hợp với trí tuệ nhân tạo (AI) đã giúp Hà Lan tối ưu hóa quy trình sản xuất: đo lượng phân bón, tưới nước và điều chỉnh năng lượng theo nhu cầu. Nhờ đó, các trang trại nhà kính tại Hà Lan chỉ tiêu thụ 4 lít nước để sản xuất 1 ki lô gam rau, một con số ấn tượng so với mức 15-20 lít ở các phương pháp truyền thống.
Hà Lan không chỉ tập trung vào việc tối ưu hóa quy trình sản xuất, mà còn đặt mục tiêu tối ưu hóa chuỗi cung ứng một cách bền vững trên nguyên tắc tái chế, tái sử dụng tối đa tài nguyên.
Phụ phẩm nông nghiệp được tái chế làm thức ăn chăn nuôi, xử lý thành phân bón hữu cơ giúp nâng cao chất lượng đất. Nhờ việc đầu tư tập trung vào tái chế phụ phẩm, Hà Lan đã tiết kiệm được hơn 6 tỉ euro chi phí nguyên liệu trong năm 2022. Riêng lĩnh vực chăn nuôi đã giảm được 30% chi phí thức ăn nhờ tận dụng các nguồn phụ phẩm như bã nho và các loại phụ phẩm rau củ.
Bên cạnh đó, hệ thống IoT giúp theo dõi chính xác quá trình vận chuyển, bảo quản và xử lý nguồn nguyên liệu, nhờ đó tổn thất trong chuỗi cung ứng giảm đến 15%.
Hình thành một hệ sinh thái chuỗi cung ứng tuần hoàn đã mang lại lợi ích to lớn, không chỉ giúp bảo vệ môi trường mà còn gia tăng sự hợp tác giữa các bên trong chuỗi cung ứng. Hệ sinh thái này khuyến khích các doanh nghiệp đầu tư nhiều hơn vào nghiên cứu và phát triển, đảm bảo duy trì mô hình bền vững trong lâu dài.
Việt Nam trên con đường biến rác thành vàng
Thành công của Hà Lan đặt ra một câu hỏi thú vị: liệu Việt Nam, một quốc gia nông nghiệp với nguồn phụ phẩm dồi dào, có thể vươn lên trở thành hình mẫu tiếp theo?
Theo số liệu của Tổng cục Thống kê, mỗi năm Việt Nam sản sinh khoảng 160 triệu tấn phụ phẩm nông nghiệp, bao gồm 42,8 triệu tấn rơm rạ, 15 triệu tấn bã mía và 1,4 triệu tấn vỏ cà phê (số liệu năm 2020). Đáng buồn thay, có tới 80% lượng phụ phẩm này chưa được tái sử dụng hiệu quả.
Nguyên nhân trước tiên là nhận thức của người nông dân về giá trị kinh tế của phụ phẩm vẫn còn hạn chế. Họ thường coi đây là rác thải thay vì một nguồn tài nguyên. Bên cạnh đó, công nghệ xử lý phụ phẩm hiện nay chưa phù hợp với điều kiện sản xuất nhỏ lẻ của đa số nông hộ. Ngoài ra, chính sách hỗ trợ dù đã có nhưng còn dàn trải và thiếu sự tập trung vào phát triển mô hình nông nghiệp tuần hoàn.
Tại Tây Nguyên, thủ phủ cà phê của cả nước, một số doanh nghiệp theo đuổi nông nghiệp xanh đã tiên phong thu gom vỏ cà phê và ủ hóa vi sinh để sản xuất phân bón hữu cơ, giúp các trang trại giảm tới 70% chi phí mua phân bón hóa học. Loại phân bón này không chỉ giàu dinh dưỡng mà còn cải thiện độ mùn của đất, giúp cây trồng hấp thụ dưỡng chất tốt hơn. Quy trình ủ hóa vi sinh yêu cầu thời gian tối thiểu từ 110-120 ngày hoặc 70-80 ngày khi kết hợp men vi sinh, phân lân, vôi và mật mía, đảm bảo phân đạt chất lượng và giảm độc tố.
Không dừng lại ở vỏ cà phê, mô hình tái chế phụ phẩm nông nghiệp còn mở ra cơ hội cho nhiều loại phụ phẩm khác. Chẳng hạn, rơm rạ có thể được sử dụng làm thức ăn gia súc hoặc sản xuất giấy tái chế, trong khi bã mía có thể trở thành nguyên liệu sản xuất năng lượng sinh khối.
Bên cạnh đó, từ nhiều năm nay mô hình VAC (vườn – ao – chuồng) đã trở thành một hình mẫu điển hình về nông nghiệp tuần hoàn tại Việt Nam. Đây là hệ thống sản xuất khép kín, trong đó phụ phẩm từ chuồng trại như phân gia súc được ủ hóa làm phân bón cho vườn, trong khi nước ao nuôi cá có thể được tái sử dụng để tưới tiêu hoặc cung cấp chất dưỡng cho cây trồng. Mô hình này không chỉ giúp giảm chi phí sản xuất như phân bón hóa học hoặc thức ăn gia súc, mà còn tăng hiệu quả kinh tế nhờ khai thác tối ưu nguồn tài nguyên nông nghiệp.
Dù là một bước đi đáng kể, mô hình VAC vẫn đối diện với những thách thức. Quy mô nhỏ lẻ của các nông hộ hiện nay đòi hỏi công nghệ xử lý phụ phẩm phù hợp và chi phí thấp, nhưng các công nghệ này vẫn đang trong giai đoạn phát triển. Bên cạnh đó, chính sách hỗ trợ chính thức cho mô hình VAC vẫn còn thiếu sự đồng bộ.
Học gì từ Hà Lan để xây dựng nền nông nghiệp tuần hoàn tại Việt Nam?
Nông nghiệp tuần hoàn là mô hình sản xuất không lãng phí, nơi mọi phụ phẩm, chất thải được tái sử dụng để tạo ra giá trị mới, giảm thiểu tối đa tác động lên môi trường. Tại Hà Lan, nguyên tắc này được áp dụng triệt để.
Hà Lan nổi tiếng với việc biến chất thải chăn nuôi thành tài nguyên. Nhờ công nghệ lên men yếm khí, phân bò được chuyển hóa thành khí methane, giúp giảm 40% khí thải và tiết kiệm hàng chục ngàn euro mỗi năm. Phần nước thải tiếp tục được xử lý để tưới đồng cỏ, tạo nên một vòng tuần hoàn bền vững.
Trong khi đó, Việt Nam đối mặt với bài toán chất thải chăn nuôi khổng lồ, hơn 62 triệu tấn mỗi năm. Nếu áp dụng công nghệ tương tự, các trang trại lớn tại Đồng Nai, Bình Dương hay Tây Nguyên có thể tận dụng nguồn khí sinh học không chỉ để sử dụng mà còn bán điện, sản xuất phân bón hữu cơ, tăng thu nhập đáng kể cho nông dân.
Hà Lan tận dụng tối đa phụ phẩm nông nghiệp để tạo ra giá trị. Vỏ hành tây và bã nho trở thành phân bón hữu cơ, vỏ cà chua được dùng làm thức ăn gia súc. Hệ thống này giúp tiết kiệm hơn 6 tỉ euro mỗi năm và giảm 15% tổn thất trong chuỗi cung ứng.
Ngược lại, tại Việt Nam, phụ phẩm nông nghiệp vẫn chưa được khai thác hiệu quả: 40 triệu tấn rơm rạ bị đốt bỏ hàng năm, gây ô nhiễm môi trường nghiêm trọng; 15 triệu tấn bã mía có tiềm năng lớn để sản xuất năng lượng sinh khối; 1 triệu tấn phụ phẩm thủy sản, bao gồm vỏ tôm và xương cá, có thể chế biến thành phân bón hữu cơ hoặc thức ăn chăn nuôi.
Việc phát triển chuỗi giá trị phụ phẩm, đặc biệt ở đồng bằng sông Cửu Long – vùng trọng điểm nông nghiệp – sẽ mang lại lợi ích kép: tăng giá trị kinh tế và bảo vệ môi trường.
Hà Lan đi đầu với hệ thống nhà kính công nghệ cao, nơi sản xuất được kiểm soát bằng IoT và AI. Những nhà kính này tận dụng năng lượng mặt trời, tái chế nước và giảm tới 80% lượng thuốc trừ sâu.
Ở Việt Nam, các tỉnh Lâm Đồng và Tây Nguyên có khí hậu lý tưởng để triển khai mô hình này. Việc đầu tư vào nhà kính hiện đại, tích hợp công nghệ tái chế nước và cảm biến IoT, sẽ không chỉ nâng cao chất lượng nông sản mà còn mở ra cơ hội xuất khẩu lớn, tạo bước đột phá cho nông nghiệp công nghệ cao.
Nông nghiệp tuần hoàn không chỉ là giải pháp để xử lý lãng phí mà còn là hướng đi tất yếu nhằm bảo vệ môi trường và cải thiện đời sống nông dân. Học hỏi từ Hà Lan, Việt Nam hoàn toàn có thể biến những nguồn tài nguyên tưởng chừng bị lãng quên thành giá trị kinh tế bền vững. Để làm được điều này, sự chung tay từ chính phủ, doanh nghiệp và người nông dân là điều kiện tiên quyết.
Tại Hà Lan, chính phủ đóng vai trò trung tâm trong việc kết nối các bên liên quan – từ nông dân, doanh nghiệp đến các tổ chức khoa học. Những chính sách thuế ưu đãi, hỗ trợ tài chính và các chương trình đào tạo thường xuyên đã góp phần lan tỏa hiệu quả mô hình nông nghiệp tuần hoàn.
Tương lai của nông nghiệp Việt Nam phụ thuộc vào việc thay đổi cách nhìn nhận: từ coi phụ phẩm là rác thải sang xem đó như nguồn tài nguyên quý giá. Việc học hỏi và ứng dụng thành công mô hình từ Hà Lan không chỉ giúp giảm thiểu ô nhiễm, bảo vệ môi trường mà còn nâng cao giá trị kinh tế và đời sống nông dân. Đây không đơn thuần là một lựa chọn, mà là trách nhiệm cần thực hiện để đảm bảo sự bền vững cho ngành nông nghiệp, cho đất nước và cho thế hệ mai sau.
Đinh Lê Tuyết Trinh
