Những cánh đồng lúa xen kẽ vuông tôm ở An Giang, những bông hoa sen, hoa súng nổi lên giữa vùng ven biển Cà Mau hay những vườn hồ tiêu, chuối… đan xen giữa vùng cà phê Tây Nguyên bát ngát. 3 bức tranh ấy không chỉ cho thấy sự đa dạng sinh học mà còn phản ánh nông dân Việt Nam đang học cách sống chung với biến đổi khí hậu thay vì tìm cách chống lại.
Biến đổi khí hậu đã và đang định hình lại bản đồ canh tác nông nghiệp Việt Nam. Theo Bộ Nông nghiệp và Môi trường, chỉ riêng xâm nhập mặn và hạn hán đã ảnh hưởng tới hơn 1,3 triệu hecta đất trồng trọt mỗi năm. Nếu nước biển dâng thêm 1 mét, Đồng bằng sông Cửu Long có thể mất tới 40% diện tích sản xuất. Những thách thức này buộc ngành trồng trọt phải chuyển từ tư duy tăng sản lượng sang duy trì hệ sinh thái. Đất không còn đơn thuần chỉ để sản xuất mà còn phải dành nguồn lực để phục hồi và bảo vệ môi trường.
Trong hành trình đó, các dự án nông nghiệp thông minh với khí hậu đóng vai trò khởi đầu. Từ chương trình VnSAT đến Dự án Chuyển đổi nông nghiệp bền vững vùng ĐBSCL (MD-ICRSL), Việt Nam đã có những bước tiến dài trong việc quy hoạch lại hệ thống canh tác phù hợp với từng vùng sinh thái.
Hơn 1,8 triệu nông dân đã được tập huấn kỹ thuật thích ứng, sử dụng phân bón, nước tưới và giống cây trồng chịu hạn hợp lý. Gần 200.000 hecta đất trồng lúa, cây công nghiệp và cây ăn quả được chuyển sang mô hình sản xuất giảm phát thải, giúp tăng hiệu quả sử dụng tài nguyên và cải thiện sinh kế cho hàng trăm nghìn hộ.
Năm 2025, ngành trồng trọt Việt Nam bước vào một giai đoạn mới với Đề án “Sản xuất giảm phát thải lĩnh vực trồng trọt giai đoạn 2025 – 2035, tầm nhìn 2050” – một cột mốc thể chế hóa tầm nhìn nông nghiệp sinh thái. Có thể coi đề án này như một chương trình tiên phong đặt nền móng cho hệ thống đo đạc, báo cáo và thẩm định (MRV) phát thải khí nhà kính trong toàn ngành, hướng tới tham gia thị trường carbon quốc tế.
Theo Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường Hoàng Trung, việc xây dựng hệ thống MRV là hết sức khó khăn và phức tạp. Sau khi hoàn thiện quy trình, Bộ Nông nghiệp và Môi trường sẽ triển khai thí điểm mô hình trao đổi tín chỉ carbon, trong đó nông dân có thể được hưởng lợi từ việc giảm phát thải. Các nhóm cây trồng ưu tiên sẽ dựa trên 3 tiêu chí là diện tích, tiềm năng giảm phát thải và lợi thế vùng sinh thái, trước mắt tập trung vào 5 nhóm cây chủ lực gồm lúa, cà phê, hồ tiêu, cây ăn quả và cây công nghiệp dài ngày.
“Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật phải làm rõ người, rõ việc, rõ thời gian, rõ sản phẩm và rõ quy mô địa bàn”, Thứ trưởng Hoàng Trung nhấn mạnh. Ông Hoàng Trung cũng cho biết đây là phong trào hành động quốc gia, thể hiện cam kết của Việt Nam trước thế giới về trách nhiệm ứng phó với biến đổi khí hậu. Bộ Nông nghiệp và Môi trường cũng đang chỉ đạo Cục Biến đổi khí hậu phối hợp với các đối tác quốc tế để thí điểm thị trường carbon nội địa trước năm 2028, tạo nền tảng trao đổi carbon nông nghiệp.
Cùng với chính sách, thực tiễn sản xuất cũng đang dịch chuyển mạnh mẽ. Ở An Giang, mô hình “1 phải, 5 giảm” tiếp tục được lan tỏa và áp dụng rộng khắp, giúp giảm 20 – 30% lượng phân bón, thuốc bảo vệ thực vật, tiết kiệm nước và giảm phát thải khí metan. Ở Ninh Bình, hàng nghìn hộ trồng lúa đã chuyển sang sử dụng chế phẩm sinh học và phân hữu cơ vi sinh, tăng độ phì của đất và giảm khí nitơ oxit (N₂O). Còn ở Tây Nguyên, Viện Khoa học kỹ thuật Nông lâm nghiệp Tây Nguyên đang nghiên cứu trồng xen canh cây mắc ca và điều, vừa tăng thu nhập, vừa phục hồi đất bị thoái hóa. Những mô hình ấy khi nhân rộng đang hình thành một hệ sinh thái sản xuất đa tầng, nơi cây trồng, đất và nước tương hỗ để cùng tồn tại.
Theo các chuyên gia của FAO, Việt Nam đang đi đúng hướng khi coi nông nghiệp sinh thái là trụ cột của an ninh lương thực và an ninh sinh học. Bên cạnh việc góp phần thực hiện cam kết Net Zero vào năm 2050, sự chuyển dịch còn giúp ngành trồng trọt củng cố vị thế trong chuỗi cung ứng toàn cầu, khi thị trường quốc tế ngày càng yêu cầu sản phẩm carbon thấp, không phá rừng và có truy xuất nguồn gốc sinh thái.
Sau 80 năm phát triển, ngành trồng trọt Việt Nam đã đi từ “cách mạng hạt giống” đến “cách mạng sinh thái”. Nếu như hạt lúa năm 1989 mở ra hành trình xuất khẩu thì hôm nay, hạt carbon – biểu tượng cho năng lượng tái sinh của nông nghiệp đang mở ra chương mới cho phát triển xanh. Sự chuyển đổi ấy có thể cảm nhận rõ từ công nghệ, chính sách đến tư duy của nông dân, khi họ nhận ra rằng mỗi thửa ruộng, mỗi hàng cây đều là một phần của hệ sinh thái.
Từ những cánh đồng lúa – tôm, vườn cà phê – chuối đến hệ thống canh tác thông minh kết nối dữ liệu khí tượng, tất cả đều minh chứng một điều: ngành trồng trọt Việt Nam đã vượt qua giới hạn của năng suất để bước vào thời kỳ của tri thức sinh thái. Trong hành trình 80 năm qua, nông nghiệp vừa giữ chắc vị trí là trụ đỡ của nền kinh tế, vừa cam kết một cách mạnh mẽ với thế giới rằng Việt Nam sẽ phát triển không bằng cách khai thác thiên nhiên mà bằng cách cùng thiên nhiên tái sinh.
Bảo Thắng
