Chi phí đầu tư lớn là rào cản cho điện khí hóa giao thông, cần tận dụng cơ chế tài chính khí hậu và thị trường carbon để huy động nguồn lực. Bài học từ Thái Lan cho thấy bán tín chỉ carbon từ xe buýt điện có thể tạo nguồn thu đáng kể. Ước tính, TP HCM có thể thu về khoảng 55,42 triệu USD/năm từ tín chỉ carbon.
Cấp bách điện khí hóa giao thông
Hà Nội và TP HCM liên tục nằm trong nhóm các thành phố ô nhiễm nhất thế giới. Theo Chương trình Môi trường Liên hợp quốc (UNEP), ô nhiễm không khí gây tổn thất kinh tế nghiêm trọng, với chi phí toàn cầu lên đến 8.100 tỉ USD/năm, tương đương 6,1% GDP thế giới. Chưa kể, tình trạng ô nhiễm còn ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe cộng đồng.
Điện khí hóa giao thông công cộng đóng vai trò quan trọng trong việc thực hiện cam kết giảm phát thải khí nhà kính của Việt Nam. Với mục tiêu giảm 15,8% phát thải không điều kiện và 43,5% có điều kiện vào năm 2030, Việt Nam đang đẩy mạnh chuyển đổi từ phương tiện sử dụng nhiên liệu hóa thạch sang xe buýt điện, tàu điện và hệ thống giao thông xanh. Trong đó, xe buýt điện chiếm 30% tổng số xe buýt vào năm 2030.
Theo kịch bản phát triển, phát thải CO2 từ giao thông vận tải tại Việt Nam tăng từ 30,5 triệu tấn vào năm 2014 lên 47 triệu tấn vào năm 2020. Dự báo sẽ đạt 88,1 triệu tấn vào năm 2030 nếu không có biện pháp can thiệp mạnh mẽ.
Bản cập nhật phát thải khí nhà kính năm 2022 của Việt Nam nhấn mạnh vai trò của ngành giao thông trong chiến lược giảm phát thải khí carbon và mê-tan, với các mục tiêu cụ thể đến năm 2030. Một trong những biện pháp quan trọng là giới hạn mức tiêu thụ nhiên liệu riêng cho từng loại xe cơ giới nhằm giảm lượng CO2 phát thải.
Nước ta cũng đang đẩy mạnh chuyển đổi từ sử dụng phương tiện cá nhân sang phương tiện giao thông công cộng. Mục tiêu là Hà Nội đạt tỉ lệ sử dụng phương tiện giao thông công cộng 45%-50%; TP HCM 25%, Đà Nẵng 25%-30%… Để đạt mục tiêu này, các giải pháp cần thực hiện gồm mở rộng hệ thống xe buýt điện, phát triển tàu điện ngầm, hệ thống buýt nhanh và nâng cao chất lượng dịch vụ vận tải công cộng.
Việt Nam cũng đặt mục tiêu phát triển ô tô điện và xe máy điện với lộ trình đến năm 2030, tỉ lệ sử dụng 2 loại phương tiện này đạt lần lượt 30% và 22%. Để làm được, Chính phủ cần đưa ra các chính sách hỗ trợ cả phía sản xuất và tiêu dùng, bao gồm ưu đãi thuế, trợ cấp mua xe điện, phát triển mạng lưới trạm sạc và nâng cấp hạ tầng giao thông thông minh.
Cần khung pháp lý
Điện khí hóa giao thông công cộng là một trong những giải pháp quan trọng để giảm phát thải khí nhà kính. Tuy nhiên, chi phí đầu tư ban đầu lớn là một rào cản đáng kể, đòi hỏi phải tận dụng các cơ chế tài chính khí hậu, thị trường carbon và tín chỉ xe điện để huy động nguồn lực.
Mục tiêu của TP HCM là đến năm 2030, toàn bộ hệ thống buýt sẽ chuyển sang chạy điện, với tổng số 2.771 xe. Để thực hiện mục tiêu này, TP HCM cần nguồn vốn lên tới 34.000 tỉ đồng trong giai đoạn 2025-2030, tương đương 5.667 tỉ đồng/năm. Với mức đầu tư lớn như vậy, việc tận dụng thị trường tín chỉ carbon là giải pháp khả thi.
Bài học từ Thái Lan cho thấy việc bán tín chỉ carbon từ xe buýt điện là một hướng đi tiềm năng. Thai Smile Bus đã trở thành nhà khai thác xe buýt tư nhân đầu tiên ở Thái Lan tham gia giao dịch tín chỉ carbon với Quỹ KliK (Thụy Sĩ) theo cơ chế của Hiệp định Paris. Thông qua chương trình Bangkok E-Bus, Thai Smile Bus ghi nhận tín chỉ carbon từ hoạt động vận hành xe buýt điện và bán cho Quỹ KliK, qua đó giúp Thụy Sĩ đạt mục tiêu giảm phát thải khí nhà kính.
Theo ước tính, mỗi xe buýt điện có thể mang lại khoảng 2.000 USD/năm hoặc 20.000 USD trong vòng đời hoạt động từ tín chỉ carbon. Với 2.771 xe buýt điện, TP HCM có thể thu về khoảng 55,42 triệu USD/năm từ thị trường carbon và tổng doanh thu trong suốt vòng đời xe có thể đạt 554,2 triệu USD. Đây là nguồn tài chính đáng kể giúp bù đắp chi phí đầu tư ban đầu và thúc đẩy chuyển đổi sang xe buýt điện.
Để tận dụng nguồn tài chính carbon, phải có khung pháp lý rõ ràng và có cơ chế hỗ trợ doanh nghiệp tham gia thị trường này. Trước tiên, cần thúc đẩy việc đăng ký và chứng nhận tín chỉ carbon cho các dự án xe buýt điện theo các tiêu chuẩn quốc tế như Gold Standard hoặc Verra. Đồng thời, đàm phán với các quốc gia phát triển để bán tín chỉ carbon thông qua cơ chế Hợp tác quốc tế về giảm phát thải (ITMO) theo Hiệp định Paris.
Chúng ta cũng có thể kêu gọi sự tham gia của các tổ chức tài chính khí hậu như Quỹ KliK, Ngân hàng Thế giới, Quỹ Khí hậu xanh, Ngân hàng Phát triển Châu Á để hỗ trợ tài chính cho các dự án xe buýt điện. Các mô hình hợp tác công – tư (PPP) cần được thúc đẩy, trong đó doanh nghiệp vận tải có thể nhận hỗ trợ tài chính từ các quỹ khí hậu và chia sẻ doanh thu từ tín chỉ carbon với nhà đầu tư.
PGS.TS Nguyễn Đình Thọ
