Hai tháng trước, trên Cổng Tham vấn môi trường (https://thamvan.mae.gov.vn/) của Bộ Nông nghiệp và Môi trường có đăng thông tin 2 dự án đốt rác phát điện ở Vĩnh Long xử lý 650 tấn rác/ngày, có công 15 MW, ở Bắc Ninh có công suất 20 MW với khả năng xử lý 750 tấn rác mỗi ngày.
Đó là phần nhỏ của hàng loạt dự án đốt rác phát điện đã đang được khởi công cũng như trình cấp thẩm quyền phê duyệt trên cả nước với lời hứa “xử lý rác, phát điện, bảo vệ môi trường”. Nhưng thực tế ở nhiều địa phương đã có hiện tượng thiếu rác, chi phí xử lý rác phát điện cao và tro bay sau đốt rác tồn đọng không hề dễ giải quyết. Nếu không tính toán kỹ, Việt Nam có thể lặp lại bài học “thừa công suất, thiếu đầu vào” như một số nước đã gặp phải, điển hình là Trung Quốc.
Cơn sốt đốt rác phát điện
Khắp nơi, từ Bắc tới Nam, các dự án đốt rác phát điện liên tiếp khởi công, liên tục đưa dự án ra cộng đồng tham vấn về môi trường theo quy định buộc phải có, thể hiện quyết tâm của các địa phương trong việc xử lý rác thải, vốn là bài toán hóc búa, bởi phụ thuộc vào chôn lấp rác.
TPHCM cũng không đứng ngoài xu hướng này. Đã có 2 dự án có quy mô lớn đã khởi công và mới đây về đốt rác phát điện. Gần đây nhất, Công ty TNHH Xử lý chất thải Việt Nam (VWS) đang trình dự án chuyển đổi công nghệ đốt rác phát điện tại Khu liên hợp xử lý chất thải Đa Phước với tổng vốn đầu tư 420 triệu đô la. Dự án có tổng công suất xử lý 3.000 tấn/ngày và chủ đầu tư ước tính sau khi khấu trừ điện tiêu thụ nội bộ và tổn thất, dự án sẽ cung cấp 46 MW điện cho lưới quốc gia.
Theo Bộ Nông nghiệp và Môi trường, Việt Nam hiện có 15 nhà máy đốt rác phát điện đang được triển khai xây dựng, trong đó đã có ba nhà máy chính thức phát điện. Đây là xu hướng không chỉ Việt Nam theo đuổi. Ở Nhật, Hàn Quốc, Singapore, công nghệ đốt rác phát điện đã trở thành phương pháp chính của xử lý chất thải đô thị, giúp giảm khối lượng chôn lấp tới 90-95% và thu hồi hàng trăm MW điện. Nhưng khác biệt nằm ở chỗ: rác đã được phân loại, độ ẩm thấp, hợp đồng cung cấp ổn định và cơ chế tài chính rõ ràng.
Không đơn giản có rác là có điện
Đốt rác phát điện có ba lợi ích rõ nhất. Thứ nhất, giảm áp lực bãi chôn lấp. Thứ hai, giảm phát thải khí methane so với chôn lấp, góp phần thực hiện cam kết giảm phát thải ròng. Thứ ba, bổ sung nguồn điện ổn định cho hệ thống đang chịu áp lực tăng trưởng nhu cầu, đúng câu “xử lý rác, phát điện, bảo vệ môi trường”.
Nghe có vẻ quá hay, rác thừa thải, mang vào đốt khỏi phải chôn lấp hôi thối, lại thu hồi điện. Nhưng khổ nổi chi phí đầu tư và vận hành xử lý rác phát điện rất cao. Công nghệ xử lý khí thải (dioxin, furan…), tro xỉ, bụi mịn… đòi hỏi hệ thống, công nghệ lọc tiên tiến và bảo trì nghiêm ngặt vì nếu không sẽ thải khói chứa chất độc hại ra môi trường trong quá trình đốt rác. Tro bay nếu không tái sử dụng sẽ trở thành “quả bom” môi trường. Đặc biệt, chất lượng rác ở Việt Nam hiện nay – rác hữu cơ cao, ẩm ướt, ít phân loại – làm giảm hiệu suất nhiệt, tăng chi phí bổ sung nhiên liệu khi ít cháy hoặc tạo nhiệt thấp.
Trong báo cáo đánh giá tác động môi trường của các dự án đốt rác phát điện cũng như ý kiến của chuyên gia lâu nay về đốt rác phát điện ở Việt Nam, một trong những nguyên nhân gây khó khăn lớn nhất là chưa phân loại rác tại nguồn. Đây là hành động rất nhỏ của từng hộ gia đình, của cộng đồng nhưng lại ảnh hưởng lớn tới môi trường sống, cụ thể là xử lý rác thải.
Rác thải hiện có độ ẩm cao, lên đến trên 60%, chất thải hữu cơ chưa phân loại chiếm tỷ trọng lớn, vì vậy khi đốt sẽ không thể đạt được nhiệt độ cao và kéo dài để sản xuất điện. Khi thiếu nhiệt, lò đốt phải dùng nhiên liệu dầu hỗ trợ, đó là chưa kể chất thải hữu cơ nhiều thì càng phát sinh nhiều khói thải ra môi trường.
Tránh “thừa công suất, thiếu rác”
Trên báo chí, một nhà máy công suất xử lý rác 300 tấn/ngày với vốn đầu tư 847 tỉ đồng vừa vận hành đã… thiếu rác để đốt phát điện cục bộ. Còn ở ĐBSCL, một nhà máy đốt rác phát điện đang than phiền sau vài năm vận hành đã phát sinh tới hàng ngàn tấn tro bay tồn đọng.
Câu chuyện thiếu rác chỉ là phần nổi, bởi nhà máy xử lý rác phát điện phụ thuộc vào “nguyên liệu rác” đầu vào của các công ty thu gom rác, vệ sinh môi trường. Đó là chưa kể đơn giá xử lý rác giữa nhà máy và chính quyền địa phương, thường thì nhà máy muốn thu cao, còn địa phương thì muốn thấp, không phải dễ dung hòa.
Khi hàng chục nhà máy xử lý rác đi vào hoạt động, nhu cầu rác đầu vào vượt quá lượng thu gom hoặc chi phí vận chuyển tăng mạnh, thì hiệu quả tài chính của các nhà máy xử lý rác sụt giảm, lúc đó có “khi nhà máy chờ rác”. Trung Quốc đã từng trải qua tình trạng “thừa nhà máy, thiếu rác” khiến nhiều dự án vận hành cầm chừng.
Một chuyên gia môi trường cho rằng kinh nghiệm đốt rác phát điện ở các nước phát triển thành công vẫn là buộc phải phân loại rác tại nguồn, qua đó giúp giảm độ ẩm, tăng nhiệt trị, giảm chi phí xử lý, nâng cao hiệu suất phát điện.
Với Việt Nam thì còn phải thêm yếu tố đầu vào ổn định: hợp đồng cung ứng rác ổn định qua liên kết liên vùng mà nhà máy không nhất thiết chỉ xử lý trong địa giới hành chính cấp phép, tránh vận chuyển xa, đảm bảo công suất thiết kế.
Thêm nữa, cơ chế tài chính và giám sát môi trường rõ ràng thông qua đơn giá xử lý rác, hợp đồng mua điện, tiêu chuẩn khí thải, quản lý tro xỉ… cần minh bạch để nhà đầu tư và cộng đồng cùng giám sát.
Công nghệ đốt rác phát điện có thể là lời giải cho các “núi rác” ở các đô thị, nhưng chỉ khi được hoạch định dựa trên số liệu thật, quy hoạch dài hạn và cơ chế chính sách minh bạch. Nếu không, hàng ngàn tỉ đồng ngân sách thông qua trả tiền xử lý cho nhà máy và vốn tư nhân đầu tư nhà máy sẽ mắc kẹt trong những lò đốt chạy nửa công suất, trong khi đó tro bay, khí thải có thể trở thành bài toán nhức đầu cộng đồng và cho thế hệ sau.
Hồng Văn
