Vùng phát thải thấp – Xu hướng mạnh mẽ trong bảo vệ môi trường đô thị
Tính đến nay, riêng ở châu Âu có hơn 320 vùng phát thải thấp (LEZ), phần lớn nằm ở các quốc gia như Đức, Pháp, Ý và Vương quốc Anh. Đức dẫn đầu với ít nhất 47 khu vực, trong khi Pháp đang nhanh chóng mở rộng mạng lưới. Xu hướng này cũng đang dần phổ biến ở các thành phố trên toàn thế giới, gồm Trung Quốc, Nhật Bản và một số vùng của Bắc Mỹ, mặc dù châu Âu vẫn là nơi dẫn đầu toàn cầu về việc triển khai sáng kiến này.
Về định nghĩa, vùng phát thải thấp là khu vực đô thị được chỉ định hạn chế quyền tiếp cận của các phương tiện gây ô nhiễm nhất nhằm cải thiện chất lượng không khí, và thúc đẩy giao thông đô thị bền vững. Được giới thiệu vào cuối những năm 1990, LEZ được áp dụng rộng rãi, đặc biệt là ở châu Âu, khi các thành phố phải đối mặt với mức độ ô nhiễm ngày càng gia tăng và những thách thức về sức khỏe cộng đồng liên quan đến chất lượng không khí kém. Đến năm 2025, số lượng LEZ đang hoạt động ở châu Âu dự kiến sẽ đạt hơn 500.
Thông thường, quy định hạn chế tiếp cận áp dụng cho những phương tiện không đáp ứng các tiêu chuẩn khí thải cụ thể, chẳng hạn như tiêu chuẩn khí thải Euro ở châu Âu. Ví dụ, tại một số LEZ, chỉ những phương tiện tuân thủ các tiêu chuẩn Euro 4 trở lên mới được phép vào, trong khi những phương tiện cũ hơn, gây ô nhiễm nhiều hơn bị cấm vào. Ngoài lệnh cấm vào, một số LEZ còn áp dụng phí đối với những phương tiện có lượng khí thải cao hơn, tạo ra động lực tài chính để người lái xe chuyển sang các phương án thay thế sạch hơn.
Theo thống kê tại châu Âu, vùng phát thải thấp đang mang lại nhiều tác động tích cực rõ rệt đến môi trường và sức khỏe cộng đồng tại một số thành phố lớn trên thế giới. Tại Berlin, lệnh cấm các phương tiện không đạt chuẩn Euro 4 đối với diesel và Euro 1 đối với xăng đã giúp giảm 10% nồng độ PM10 trong không khí. Ở Brussels, sau khi triển khai LEZ từ năm 2018, phát thải NOx, PM2.5 và carbon đen từ giao thông giảm lần lượt 31%, 30% và 62%, trong khi nồng độ NO2 tại các trục đường chính cũng giảm tới 30%.
Tại Lisbon, phân tích về LEZ cho thấy, nồng độ NO2 giảm 22% và PM10 giảm 29%, góp phần cải thiện đáng kể chất lượng không khí. ULEZ (vùng phát thải siêu thấp) ở London không chỉ giảm phát thải NOx đến 23% kể từ năm 2019 mà còn giảm NO2 trong không khí 21% ở nội thành và 46% ở trung tâm, đồng thời giảm nồng độ PM2.5 đến 41%. Đặc biệt, lượng CO2 phát thải tại đây giảm tới 800.000 tấn từ năm 2019 đến 2022, tương đương với lượng khí thải hàng năm của hơn 600.000 xe hơi.
Tại Madrid, LEZ ban đầu mang tên “Madrid Central” đã giảm nồng độ NO2 từ 23% đến 34% so với mức trước đó, minh chứng cho hiệu quả của các biện pháp kiểm soát phát thải. Những kết quả này không chỉ khẳng định vai trò của LEZ trong việc bảo vệ môi trường mà còn cho thấy tiềm năng ứng dụng rộng rãi để giảm ô nhiễm không khí trên toàn cầu.
Theo mạng lưới Clean Cities đang hoạt động trong lĩnh vực giao thông xanh, có 5 thành phố đều của châu Âu được coi là “người dẫn đường” trong việc áp dụng LEZ. Cụ thể:
Amsterdam: Kể từ năm 2019, với việc thông qua “Kế hoạch Không khí sạch” được phối hợp với Chính phủ, doanh nghiệp và các ngành công nghiệp, thành phố này thực hiện một kế hoạch chi tiết và từng bước về cách chuyển đổi từ LEZ sang giao thông đô thị không phát thải bằng cách tiếp cận toàn diện, được truyền đạt tốt và hướng tới tương lai.
Stockholm: Thủ đô của Thụy Điển sẽ giới thiệu “Vùng Môi trường 3” đầu tiên của nước này ngày 31/12, một khu vực phát thải gần bằng không ở khu thương mại trung tâm. Cột mốc này tiếp nối 2 khu vực phát thải thấp trước đó trong thành phố và dự kiến sẽ là giai đoạn đầu tiên trong chiến lược của thành phố hướng tới vùng phát thải bằng không trên toàn thành phố vào những năm 2030.
Brussels đã dần siết chặt các quy định về LEZ, tạo ra sự thay đổi lớn trong cách người dân di chuyển. Dù vẫn cần thúc đẩy thêm các phương tiện không phát thải, LEZ ở Brussels được coi là một sáng kiến tham vọng, được giám sát kỹ lưỡng và hỗ trợ bởi các chương trình tài chính cùng các ưu đãi để đảm bảo sự công bằng.
Ghent, một thành phố nhỏ hơn ở Bỉ, được xem là ví dụ tiêu biểu trong việc kết hợp LEZ với kế hoạch giảm thiểu sử dụng xe hơi và quyền sở hữu xe. Thành phố này cũng thành công trong việc khuyến khích các hình thức di chuyển chủ động như đi bộ và xe đạp.
London sở hữu LEZ lớn nhất thế giới, chứng minh hiệu quả trong việc giảm khí thải và tắc nghẽn giao thông. Khu vực này được giám sát bằng công nghệ tiên tiến như camera cố định và di động quét biển số xe, đồng thời cung cấp các báo cáo tiến độ thường xuyên. ULEZ (vùng phát thải siêu thấp) của London cũng áp dụng phí ùn tắc hàng ngày, miễn trừ cho các phương tiện chạy bằng điện hoặc pin nhiên liệu hydro cho đến năm 2025.
Dựa trên các ví dụ chuẩn mực trên về LEZ trên thế giới, một LEZ tốt, theo Clean Cities, cần thực hiện những điều này:
– Có mô lớn, nghiêm ngặt và được thực thi tốt như ULEZ của London, nơi áp dụng công nghệ giám sát hiện đại và báo cáo tiến độ thường xuyên.
– Đảm bảo tính bao quát, truyền thông hiệu quả và hướng tới tương lai như LEZ ở Amsterdam, nơi có sự tham gia của cộng đồng và lập kế hoạch dài hạn.
– Cung cấp nhiều lựa chọn thay thế và biện pháp hỗ trợ như ở Paris và Brussels, nơi các chương trình hỗ trợ tài chính và các phương tiện di chuyển không phát thải được ưu tiên.
– Kết hợp với kế hoạch cải tổ giao thông tổng thể, giảm sử dụng xe hơi và thúc đẩy di chuyển chủ động như ở Ghent.
– Linh hoạt và tạo sự cân bằng bằng cách áp dụng vé ngày giới hạn như ở Brussels, giúp giảm áp lực kinh tế cho người dân.
Các thành phố đã có hệ thống vùng phát thải thấp (LEZ) phát triển như Amsterdam và Brussels đang hướng tới việc thiết lập các khu vực không phát thải (ZEZ) vào những năm 2030, đồng thời mở rộng hoặc siết chặt các khu vực hiện có. Hiện hơn 30 thành phố ở châu Âu lên kế hoạch triển khai ZEZ vào thập kỷ tới. Giống như LEZ, ZEZ được công nhận là biện pháp quan trọng để cải thiện chất lượng không khí trong Chỉ thị Chất lượng Không khí Môi trường mới của EU.
Chỉ thị này yêu cầu các cơ quan chức năng đánh giá tác động của LEZ và ZEZ khi ô nhiễm không khí vượt ngưỡng cho phép, và phải đưa ra lý do nếu không triển khai chúng.
Quá trình chuyển đổi sang giao thông đô thị không phát thải đòi hỏi sự thay đổi về công nghệ, hành vi và sự phối hợp của nhiều bên liên quan. Tuy nhiên, thành công của LEZ tại châu Âu cho đến nay chứng minh vai trò tiên phong của các thành phố trong việc thúc đẩy quá trình chuyển đổi bền vững, công bằng và nhanh chóng.
Tại Hà Nội và Thành phố Hồ Chí Minh, các khu vực phát thải thấp đã bước đầu được hình thành, hướng tới việc hạn chế các loại phương tiện có lượng phát thải cao, đồng thời tạo điều kiện thuận lợi cho các phương tiện xanh. Bộ Xây dựng đã ban hành thông tư quy định về phương tiện xanh, sạch, trong đó tạo hành lang ưu tiên cho xe có mức phát thải thấp hoạt động ở một số khu vực nhất định. Ngược lại, các phương tiện không đáp ứng tiêu chuẩn xanh sẽ bị hạn chế lưu thông tại các vùng quy hoạch cụ thể. Việc khuyến khích sử dụng phương tiện xanh không chỉ phụ thuộc vào các chính sách kinh tế, mà đòi hỏi một loạt giải pháp tổng thể từ hạ tầng đến truyền thông và thay đổi hành vi người dân.
Tại sao tôn vinh xe đạp?
Với vai trò là phương tiện giao thông bền vững, xe đạp không những giảm ô nhiễm môi trường mà còn giúp cải thiện sức khỏe cộng đồng. Ưu tiên sử dụng xe đạp làm phương tiện giao thông hằng ngày là một chiến lược hiệu quả với chi phí thấp, giúp các thành phố đạt được mục tiêu tăng trưởng xanh và góp phần thực hiện cam kết quốc gia của Việt Nam về việc đạt mức phát thải ròng bằng 0 (Net Zero) vào năm 2050.
– Xe đạp là một phương tiện giao thông bền vững đơn giản, giá cả phải chăng, đáng tin cậy, sạch sẽ và phù hợp với môi trường;
– Xe đạp có thể phục vụ như một công cụ để phát triển, không chỉ là phương tiện giao thông mà còn là phương tiện tiếp cận giáo dục, chăm sóc sức khỏe và thể thao;
– Sự phối hợp giữa xe đạp và người sử dụng chúng thúc đẩy sự sáng tạo, gắn kết xã hội và giúp người dân nhận thức ngay về môi trường địa phương;
– Xe đạp là một biểu tượng của giao thông bền vững và truyền tải thông điệp tích cực để thúc đẩy tiêu thụ và sản xuất bền vững, có tác động tích cực đến khí hậu.
Ngày Xe đạp Thế giới (World Bicycle Day – 3/6) của Liên Hợp quốc:
– Khuyến khích các quốc gia thành viên dành sự quan tâm đặc biệt cho xe đạp trong các chiến lược phát triển xuyên suốt; đưa xe đạp vào các chính sách và chương trình phát triển quốc tế, khu vực, quốc gia và địa phương;
– Khuyến khích các quốc gia thành viên cải thiện an toàn đường bộ, tích hợp nó vào quy hoạch và thiết kế cơ sở hạ tầng giao thông bền vững, đặc biệt thông qua các chính sách và biện pháp tích cực bảo vệ và tăng cường an toàn cho người đi bộ và đi xe đạp, nhằm mục đích bảo vệ sức khỏe rộng hơn, đặc biệt là phòng ngừa thương tích và các bệnh không lây nhiễm;
– Khuyến khích các bên liên quan nhấn mạnh việc sử dụng xe đạp như một biện pháp thúc đẩy sự phát triển bền vững, tăng cường giáo dục, bao gồm giáo dục thể chất, cho trẻ em và thanh thiếu niên, tăng cường sức khỏe, ngăn ngừa bệnh tật, thúc đẩy sự hiểu biết và tôn trọng lẫn nhau, tạo điều kiện hòa nhập xã hội và văn hóa hòa bình;
– Khuyến khích các quốc gia thành viên áp dụng các biện pháp tốt nhất để thúc đẩy việc đi xe đạp giữa tất cả các thành viên trong xã hội, hoan nghênh các sáng kiến tổ chức đi xe đạp ở cấp quốc gia và địa phương như một giải pháp tăng cường sức khỏe cả thể chất lẫn tinh thần và phát triển văn hóa đạp xe trong xã hội.
TUẦN LỄ TA ĐI XE ĐẠP – WECYC WEEK diễn ra vào tuần đầu tiên của tháng 6 là sáng kiến của Ashui.com (từ năm 2019), hưởng ứng Ngày Xe đạp Thế giới 3/6 (từ năm 2018) và Ngày Môi trường Thế giới 5/6 (từ năm 1972) của Liên Hợp quốc, phát động với mục tiêu tổng thể hướng tới xu hướng đi lại bằng phương tiện xe đạp, giao thông thân thiện với môi trường nhằm giảm phát thải khí carbon, góp phần đảm bảo duy trì chất lượng sạch của không khí và môi trường sống tại các thành phố ở Việt Nam.
Trong tầm nhìn dài hạn, Tuần lễ Ta đi xe đạp sẽ đóng góp vào quá trình thay đổi các suy nghĩ truyền thống về các phương tiện giao thông, nâng cao hiểu biết của người dân các thành phố về giao thông tự chủ và chuyển đổi từ sử dụng các phương tiện cơ giới cá nhân có mức độ gây ô nhiễm cao sang các phương tiện cộng cộng và phương tiện giảm gây ô nhiễm cho môi trường sống tại các đô thị lớn và đô thị đang phát triển.
