Việt Nam đặt mục tiêu trở thành nước phát triển vào năm 2045 và đạt phát thải ròng về 0 vào năm 2050. Đây vừa là tham vọng lớn nhưng cũng là thách thức đối với một quốc gia đang phát triển như Việt Nam.
Việc phát triển các khu công nghiệp sinh thái sinh thái, chuỗi sản xuất tuần hoàn khép kín được coi là giải pháp hữu hiệu để góp phần hiện thực hóa mục tiêu này. Tuy vậy, việc hình các khu công nghiệp sinh thái không phải điều dễ dàng khi còn vướng mắc nhiều ở cơ chế lẫn sự quyết tâm, đồng hành của doanh nghiệp.
Tham vọng khu công nghiệp Net Zero
Khái niệm khu công nghiệp sinh thái lần đầu được đưa ra ở Việt Nam tại Điều 2, Nghị định 82/2018/NĐ-CP quy định về quản lý khu công nghiệp và khu chế xuất. Khu công nghiệp sinh thái được hiểu là cộng đồng các doanh nghiệp cùng sản xuất, dịch vụ hướng đến mục tiêu vừa phát triển vừa bảo vệ môi trường.
Tiêu chuẩn của một khu công nghiệp sinh thái đòi hỏi sự đầu tư lớn mới có thể đáp ứng quy định về kết cấu hạ tầng, bảo vệ môi trường, lao động và dịch vụ cơ bản. Bên cạnh đó, khu công nghiệp sinh thái phải sản xuất sạch, sử dụng tài nguyên hiệu quả và diện tích đất dành cho công trình xanh tối thiểu 25%.
Trong khu công nghiệp sinh thái có ít nhất 1 liên kết cộng sinh công nghiệp với ít nhất 10% tổng số doanh nghiệp thành viên tham gia. Ngoài ra, khu công nghiệp sinh thái phải có cơ chế giám sát, quản lý đầu vào, đầu ra, hoạt động hiệu quả tài nguyên, phát thải.
Nhắc đến khu công nghiệp, khu chế xuất, hình ảnh thường thấy là những nhà xưởng, máy móc hoạt động đêm ngày, những chuyến xe nặng nề chở hàng ra vào, những kho hàng vật tư, bến bãi, cùng với đó là khói bụi, ô nhiễm nguồn nước. Thế nhưng, với Nam Cầu Kiền – một trong số ít các khu công nghiệp sinh thái, những hình ảnh đó đã được thay bằng công viên, ao cá, vườn hoa, cà phê checkin cho các bạn trẻ.
Đến thăm Khu công nghiệp Nam Cầu Kiền (Thủy Nguyên, thành phố Hải Phòng), chúng tôi không khỏi ngỡ ngàng bởi không ai nghĩ rằng nơi đây là một khu công nghiệp sản xuất. Ngay từ lối vào, từng hàng cây xanh mát che phủ những con đường, dòng kênh xanh với đầy tôm, cá.
Tiến sâu vào khu công nghiệp này, không khí càng trở nên trong mát hơn với những vườn cây hoa Nhật Bản, vườn Hạnh phúc, vườn Hà Lan, bể bơi, nhà hàng… được thiết kế riêng biệt để tạo không gian nghỉ ngơi, thư giãn.
Hồ điều hòa xử lý nước thải của khu công nghiệp – nơi được ví như “quả thận,” lọc bỏ chất thải nguồn nước xanh mát với hàng nghìn con cá bơi lội.
Ông Phạm Hồng Điệp, Chủ tịch Hội đồng quản trị Công ty Shinec, chủ đầu tư Khu công nghiệp Nam Cầu Kiền thông tin ở khu công nghiệp này, trên 40% diện tích đất được xây dựng làm công viên, cây xanh, đất công cộng, hạ tầng cơ sở. Đến nay, 100% nước thải, khí thải, bụi, chất thải của các nhà máy trong khu công nghiệp được xử lý và đo đếm bằng hệ thống điện tử, quan trắc tự động, giám sát 24/24h… đảm bảo hệ sinh thái xanh, sạch 100%.
Không chỉ vậy, để thực hiện đa dạng hóa sinh học, hướng tới hình thành một công viên bách thảo, tại Nam Cầu Kiền, khu vườn hoa với hàng nghìn giò hoa lan, hàng trăm giống cây được sưu tầm để trồng. Hệ thống cây xanh tại khu công nghiệp này được chia thành nhiều tầng, lớp.
Các hàng cây cao để cách ly tiếng ồn và bụi từ xung quanh với phi lao, bạch đàn, long não; cây tạo cảnh quan như chà là, đa, tre, gạo, phong linh, phượng hoàng lửa, hoa ban, huỳnh liên, phượng đỏ… Hàng trăm cây ăn quả với đủ các giống như xoài, đu đủ, bưởi, nhãn, hồng xiêm, chuối… cũng được trồng thành từng khu vực.
Theo ông Phạm Hồng Điệp, đầu tư khu công nghiệp sinh thái, chi phí sẽ tăng lên khoảng 30% so với các khu công nghiệp thông thường. Nhưng với tư duy đi trước đón đầu, Nam Cầu Kiền đặt ra mục tiêu đến năm 2030 khu công nghiệp phải thực hiện bằng được Net Zero (phát thải bằng 0), hướng tới trở thành khu công nghiệp sinh thái kiểu mẫu, đầu tiên, truyền cảm hứng cho các nhà đầu tư trong cả nước có cách nhìn đầu tư bền vững, đầu tư cho tương lai phát triển kinh tế gắn chặt với bảo vệ môi trường; từ đó tạo ra nhiều hệ sinh thái cộng sinh.
Hiện khu công nghiệp đã có hơn 80 nhà đầu tư đồng hành, với 7 quốc tịch, trong đó có những “ông lớn” đứng thứ 16 trên thế giới, chuyên sản xuất chip điện tử.
Hình thành các chuỗi sản xuất tuần hoàn
Hình thành chuỗi sản xuất tuần hoàn tại khu công nghiệp được xem là một trong các tiêu chí quan trọng của khu công nghiệp sinh thái.
Tại nhiều khu công nghiệp hiện nay, việc hình thành một chuỗi sản xuất tuần hoàn đã là việc khó, song với Nam Cầu Kiền, đã có tới 3 chuỗi sản xuất tuần hoàn và đang đi vào xây dựng chuỗi sản xuất tuần hoàn thứ tư.
Ông Phạm Hồng Điệp cho hay đầu tiên, phải kể chuỗi cộng sinh tuần hoàn ngành thép với 16 doanh nghiệp tham gia. Xỉ thép, tạp chất từ phế liệu kim loại của ngành thép sẽ được phân loại để thu hồi kim loại. Sắt tồn dư đưa trở lại nhà máy thép để luyện phôi.
Phần xỉ thép không chứa kim loại được nghiền, sàng tái chế làm phụ gia ximăng, vật liệu xây dựng thay đá tự nhiên và tạo ra các sản phẩm khác như gạch không nung, cấu kiện bê tông.
Đại diện Công ty Cổ phần Đại Thắng, đơn vị phân loại và xử lý rác thải công nghiệp, rác thải rắn trong Khu công nghiệp Nam Cầu Kiền cho biết các loại chất thải sẽ được xử lý, tái chế thành nguyên phụ liệu dùng cho doanh nghiệp trong khu công nghiệp bao gồm các loại chất thải điện tử, thép, nhựa…
“Chúng tôi có dây chuyền công nghệ thu hồi hết phế liệu, làm ra các sản phẩm và rác thải gần như bằng 0,” đại diện Công ty Cổ phần Đại Thắng cho biết.
Còn với chuỗi cộng sinh ngành nhựa, hiện Nam Cầu Kiền có 8 đơn vị tham gia, 65% nguyên liệu đến từ doanh nghiệp nội khu với khoảng cách 1km và 85% nhựa phế liệu được tái chế. Cuối cùng là chuỗi sản xuất khép kín ngành phụ trợ có 20 doanh nghiệp tham gia đến từ nhiều mảng như phụ trợ ô tô, điện-điện tử, chế biến nông sản.
“Nam Cầu Kiền đang chuẩn bị cho vòng tuần hoàn thứ tư liên quan đến năng lượng tái tạo, đặt mục tiêu trung hòa carbon toàn khu vào năm 2024. Theo tính toán, tổng công suất tại toàn bộ hệ thống điện mái tại đây có thể đạt 45 MW và hệ sinh thái mua, bán điện cho các nhà máy trong khu sẽ được hình thành,” ông Phạm Hồng Điệp nói.
Trong tương lai, không chỉ chất thải rắn, khí được xử lý hoàn toàn, mà với nước thải công nghiệp, sau khi đã xử lý có thể được cung cấp ngược lại cho các nhà máy, thậm chí sản xuất thành nước uống đạt tiêu chuẩn, thay vì chỉ được dùng để rửa đường, tưới cây… như hiện nay.
Nhờ sự hỗ trợ về kiến thức, công nghệ trong giảm phát thải khí nhà kính và xử lý nước thải từ thành phố Kitakyushu (Nhật Bản), ông Điệp tin tưởng điều này khả thi.
Theo Ban Quản lý Khu công nghiệp-Khu kinh tế Hải Phòng, mô hình khu công nghiệp sinh thái được cho là hướng đi quan trọng để thành phố phát triển bền vững. Đây là “sản phẩm sạch” thu hút doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài khó tính.
Với với việc tham gia khu công nghiệp sinh thái, doanh nghiệp có thể dễ dàng đạt chứng chỉ sản xuất xanh – giấy thông hành để đẩy mạnh xuất khẩu và phát triển bền vững hơn.
Tại Báo cáo tổng kết 30 năm phát triển khu công nghiệp, khu kinh tế của Bộ Kế hoạch và Đầu tư đã được Chính phủ đồng ý, đến năm 2030 sẽ có từ 40-50% địa phương có kế hoạch chuyển đổi các khu công nghiệp hiện hữu sang khu công nghiệp sinh thái và 8-10% địa phương có định hướng xây dựng khu công nghiệp sinh thái mới từ bước lập quy hoạch xây dựng và định hướng ngành, nghề thu hút đầu tư.
Điều này sẽ đóng góp rất lớn vào việc cụ thể hóa cam kết Net Zero vào năm 2050. Tuy nhiên, nhiều chuyên gia và doanh nghiệp cho rằng triển khai hiệu quả mục tiêu này, cần sự quyết tâm của chính doanh nghiệp, kèm theo cơ chế chính sách ưu đãi.
Còn nhiều rào cản
Hiện cả nước với hơn 400 khu công nghiệp nhưng chỉ đếm trên đầu ngón tay những khu công nghiệp đủ quyết tâm trở thành “sinh thái” như Nam Cầu Kiền.
Theo chuyên gia kinh tế Mai Văn Sỹ, hiệu quả của khu công nghiệp sinh thái, kinh tế tuần đã rất rõ ràng và được đề cập nhiều, song thực tế triển khai vẫn còn nhiều khó khăn. Hiện vẫn chưa thực sự có cơ chế khuyến khích cụ thể cho phát triển khu công nghiệp sinh thái, cùng đó là đầu tư cho khu công nghiệp sinh thái yêu cầu về vốn lớn hơn nhiều. Điều này khiến doanh nghiệp phải tính toán lợi nhuận một cách hợp lý.
Bên cạnh đó, làm khu công nghiệp sinh thái, vấn đề quy hoạch, dành quỹ đất cho cây xanh, cảnh quan ra sao ngay từ đầu là rất quan trọng. Để làm được điều này, đòi hỏi ý chí, trách nhiệm và tâm huyết rất lớn của doanh nghiệp và các nhà đầu tư.
Cùng quan điểm trên, ông Hoàng Tuấn Anh, Tổng Giám đốc Công ty CP Shinec – chủ đầu tư Khu công nghiệp sinh thái Nam Cầu Kiền cho hay tăng chi phí đầu tư chỉ là một phần khó khăn. Nếu không có được tư duy đồng bộ ngay từ ban đầu thì không thể làm được. Xây dựng khu công nghiệp sinh thái phải đạt nhiều tiêu chí, có tiêu chí rất dễ, doanh nghiệp có thể chủ động được trong lựa chọn nhà đầu tư nhưng có tiêu chí rất khó như xây dựng chuỗi kinh tế tuần hoàn trong công nghiệp. Khó là bởi muốn hình thành chuỗi phải có nhiều nhà đầu tư trong một hệ sinh thái, phải tập hợp các ông chủ doanh nghiệp lại để cùng bàn cách làm sao cho hợp lý, hiệu quả. Điều này đòi hỏi quyết tâm của chủ đầu tư và sự đồng thuận của nhiều nhà máy sản xuất.
“Tới đây, chúng tôi sẽ đầu tư tiếp nhiều khu công nghiệp sinh thái, kinh tế tuần hoàn tại Hậu Giang, Quảng Ninh, Gia Lai… và ngay từ ban đầu, lý thuyết về kinh tế tuần hoàn sẽ được đưa vào, bắt đầu ngay từ khâu quy hoạch, lựa chọn doanh nghiệp đầu tư sản xuất…,” ông Hoàng Tuấn Anh chia sẻ.
Theo chia sẻ của nhiều doanh nghiệp, để chuyển đổi sang khu công nghiệp xanh, tuần hoàn trong sản xuất, không chỉ phải gỡ từ quyết tâm và cách thức thực hiện của chủ đầu tư, doanh nghiệp, mà cơ chế cho vấn đề này cũng cần thuận lợi hơn.
Ông Phạm Hồng Điệp, Chủ tịch Hội đồng quản trị Công ty Shinec cho hay để chuyển đổi sang khu công nghiệp sinh thái, con đường của Nam Cầu Kiền phải đi là rất vất vả, không hề đơn giản. Bởi trong các quy định về khu công nghiệp sinh thái thì Luật Quy hoạch, Luật Đất đai, môi trường, các Nghị định chưa có sự đồng bộ.
Để nhanh nhất có thể chuyển đổi từ khu công nghiệp tổng hợp sang sinh thái, Nhà nước cần rà soát lại các điều luật, tích hợp đồng bộ, để doanh nghiệp dễ dàng chuyển đổi hơn. Nếu thiếu cơ chế hỗ trợ, thông thoáng, doanh nghiệp sẽ chùn chân, thiếu quyết tâm.
Để thúc đẩy phát triển khu công nghiệp sinh thái, tăng trưởng xanh, Chính phủ đã ban hành Nghị định số 35/2022/NĐ-CP quy định về quản lý khu công nghiệp và khu kinh tế. Nghị định này được kỳ vọng sẽ tạo cơ sở tiền đề, tạo động lực để mô hình khu công nghiệp sinh thái thực sự phát huy được vai trò tích cực trong tăng trưởng xanh, hướng tới các mục tiêu phát triển bền vững.
Theo Thứ trưởng Bộ Kế hoạch và Đầu tư Nguyễn Thị Bích Ngọc, mô hình khu công nghiệp sinh thái chỉ thực sự phát huy vai trò tích cực đối với với chiến lược phát triển bền vững của quốc gia khi được nhân rộng trên cả nước, với các hỗ trợ về chính sách, công nghệ, tài chính, thông tin và cơ chế kết nối chặt chẽ giữa các cơ quan trong nước và các tổ chức quốc tế.
Theo ông Đào Phan Long, chuyên gia trong ngành cơ khí chế tạo, để đẩy nhanh quá trình Net Zero tại các khu công nghiệp, cần sớm cụ thể hóa các chính sách ưu đãi cho khu công nghiệp sinh thái tại Nghị định 35/2022/NĐ-CP để việc áp dụng đi vào thực tiễn, đồng thời áp dụng một số ưu đãi riêng cho những đơn vị phát triển hoặc chuyển đổi khu công nghiệp sinh thái thành công./.
