Bài học từ các mô hình quốc tế
PGS.TS. Đặng Tùng Lâm – Trường Đại học Kinh tế (Đại học Đà Nẵng) nhận định, thế giới đang bước vào giai đoạn mà những thách thức về khí hậu trở nên gay gắt hơn bao giờ hết, tác động trực tiếp đến ổn định tài chính, an ninh năng lượng và tăng trưởng kinh tế. Trong bối cảnh đó, thị trường carbon nổi lên như một công cụ kinh tế quan trọng của thế kỷ XXI – nơi trách nhiệm giảm phát thải có thể trở thành cơ hội đầu tư, và áp lực quốc tế trở thành động lực đổi mới nội tại. Tuy nhiên, việc xây dựng một thị trường như vậy không hề dễ dàng mà cần một tầm nhìn chiến lược và sự thận trọng trong từng bước đi.
PGS.TS. Đặng Tùng Lâm phân tích kinh nghiệm từ một số mô hình thị trường carbon thành công trên thế giới cho thấy:
Liên minh Châu Âu (EU ETS), thị trường carbon lớn nhất và lâu đời nhất thế giới. EU ETS đã chứng minh rằng một cam kết chính trị mạnh mẽ, nhất quán và có lộ trình rõ ràng là điều kiện tiên quyết. Mặc dù từng gặp phải giai đoạn dư thừa tín chỉ khiến giá sụt giảm, EU đã kịp thời điều chỉnh chính sách, siết chặt nguồn cung và củng cố niềm tin, dẫn đến giá carbon tăng vọt, tạo động lực thực sự cho các ngành công nghiệp giảm phát thải.
Bài học cốt lõi từ EU ETS là việc điều chỉnh chính sách liên tục để đảm bảo hiệu quả thị trường, đồng thời tái phân phối nguồn thu từ đấu giá hạn ngạch để hỗ trợ quá trình chuyển đổi xanh. Điều này cho thấy sự dung hòa giữa mục tiêu môi trường và kinh tế.
Ngược lại, Trung Quốc, với quy mô phát thải khổng lồ, đã áp dụng một cách tiếp cận thận trọng hơn. Thay vì áp dụng ngay một hệ thống cap-and-trade tuyệt đối, họ bắt đầu với các chương trình thí điểm ở cấp địa phương, tập trung vào việc quản lý cường độ phát thải và dần dần mở rộng phạm vi bao phủ. Phương pháp này cho phép Trung Quốc tích lũy kinh nghiệm, xây dựng năng lực thể chế và số hóa hệ thống giám sát. Mặc dù giá carbon ban đầu thấp, cách tiếp cận này đã giúp thị trường Trung Quốc hoạt động ổn định và mở rộng dần, tạo nền tảng vững chắc cho một thị trường quy mô lớn nhất thế giới.
Trong khi đó, Singapore lại chọn một con đường hoàn toàn khác, không dựa vào tiềm năng giảm phát thải nội địa mà tận dụng vị thế của một trung tâm tài chính quốc tế. Singapore đã biến mình thành một trung tâm dịch vụ và giao dịch carbon, thu hút các sàn giao dịch và công ty tư vấn quốc tế đến hoạt động. Bằng cách áp dụng thuế carbon, đồng thời cho phép doanh nghiệp dùng tín chỉ quốc tế chất lượng cao để bù trừ, Singapore đã tạo ra cả nguồn cung và cầu cho một thị trường tự nguyện sôi động. Chiến lược này cho thấy, một quốc gia có thể tạo ra giá trị kinh tế khổng lồ từ thị trường carbon bằng cách tập trung vào vai trò hỗ trợ và kết nối.
Với các nước đang phát triển như Kenya và Ghana, thị trường carbon tự nguyện trở thành công cụ thu hút vốn đầu tư quốc tế. Họ xây dựng khung pháp lý minh bạch, bảo đảm tính toàn vẹn của tín chỉ, bảo vệ lợi ích cộng đồng địa phương và nâng cao năng lực quản lý. Những quốc gia này đã thành công trong việc hiện thực hóa Điều 6 của Thỏa thuận Paris và trở thành những người tiên phong tại châu Phi.
Cơ hội cho Việt Nam và vai trò của Đà Nẵng
Đối với Việt Nam, cam kết đạt phát thải ròng bằng 0 (Net Zero) vào năm 2050 là định hướng chiến lược dài hạn, không chỉ là khẩu hiệu. Quyết định số 232/QĐ-TTg ngày 24/01/2025 đã đặt nền móng cho thị trường carbon nội địa, với giai đoạn thí điểm từ năm 2025 đến 2028 và vận hành chính thức từ 2029. Tuy nhiên, nếu chỉ đi theo lộ trình tập trung, Việt Nam khó tạo dấu ấn cạnh tranh trên bản đồ tài chính bền vững.
Đây chính là điểm mà Đà Nẵng có thể đóng vai trò tiên phong. Được lựa chọn cùng TP. HCM để đặt Trung tâm Tài chính Quốc tế (IFC) tại Việt Nam, Đà Nẵng sở hữu những lợi thế đặc thù mà ít địa phương nào có được, đặc biệt là sự tập trung vào tài chính xanh, công nghệ tài chính và khả năng vận hành cơ chế thử nghiệm có kiểm soát (sandbox). Điều này cho phép thành phố thử nghiệm những mô hình tài chính mà hệ thống quốc gia còn thận trọng.
Theo PGS.TS. Đặng Tùng Lâm, Đà Nẵng có thể chọn “ngách chiến lược” là thị trường tài chính carbon, đặc biệt phân khúc tự nguyện. Thành phố vừa có thể học hỏi kinh nghiệm “hub” của Singapore, vừa tạo khác biệt khi kết hợp vai trò trung tâm giao dịch với phát triển tín chỉ chất lượng cao dựa trên lợi thế về rừng, nông nghiệp và năng lượng tái tạo của khu vực miền Trung.
Để phát triển thị trường tài chính carbon, Đà Nẵng cần một chiến lược đồng bộ gồm bốn nhóm giải pháp:
Thứ nhất là cần có khung pháp lý và thể chế năng động. Trong bối cảnh thị trường carbon toàn cầu còn nhiều biến động và Việt Nam chưa có khung pháp lý quốc gia hoàn chỉnh, Đà Nẵng có thể tận dụng cơ chế sandbox để đi trước một bước. Thay vì chờ đợi một bộ khung bao trùm, thành phố cần chủ động ban hành các quy định riêng cho thị trường carbon tự nguyện. Điều này bao gồm việc công nhận tín chỉ carbon token hóa như một loại tài sản số hợp pháp được giao dịch, cũng như thành lập một cơ quan điều phối chuyên trách về tài chính carbon trong khuôn khổ IFC Đà Nẵng.
Thứ hai là hạ tầng thị trường và công nghệ hiện đại. Để một thị trường carbon vận hành hiệu quả, cần có một hạ tầng giao dịch và giám sát đạt chuẩn quốc tế. Đà Nẵng nên chủ động xây dựng một sàn giao dịch tín chỉ carbon tự nguyện dựa trên công nghệ blockchain, vừa đảm bảo tính minh bạch, truy xuất nguồn gốc, vừa ngăn chặn rủi ro trùng lặp tín chỉ – vấn đề mà các thị trường lớn trên thế giới đang đặc biệt quan tâm.
Thứ ba là phát triển nguồn nhân lực và tri thức liên ngành. Không có thị trường nào có thể phát triển bền vững nếu thiếu nhân lực chất lượng cao. Đặc biệt, thị trường carbon là lĩnh vực liên ngành, đòi hỏi sự am hiểu đồng thời về tài chính, môi trường, công nghệ và pháp luật quốc tế. Đà Nẵng vốn là một trung tâm đào tạo lớn của miền Trung, do đó có thể tận dụng lợi thế này để hình thành một trung tâm đào tạo và nghiên cứu về tài chính carbon tại Đại học Đà Nẵng.
Thứ tư là thu hút nhà đầu tư chiến lược, xây dựng niềm tin và thương hiệu quốc tế. Nếu ba giải pháp trên tạo nên nền tảng vận hành, thì yếu tố quyết định sự thành công lâu dài chính là khả năng thu hút được các nhà đầu tư chiến lược. Đây có thể là các quỹ đầu tư khí hậu toàn cầu, các sàn giao dịch carbon hàng đầu, hay những doanh nghiệp phát thải lớn có nhu cầu bù trừ phát thải ở quy mô quốc tế.
Sự tham gia của họ không chỉ mang lại dòng vốn, mà còn mang theo uy tín, công nghệ, và mạng lưới toàn cầu, những thứ giúp nâng tầm vị thế của Đà Nẵng trên bản đồ tài chính carbon.
PGS.TS. Đặng Tùng Lâm cho rằng, nếu bốn giải pháp trên được triển khai đồng bộ, sẽ giúp Đà Nẵng vừa tạo dựng được nền tảng thị trường tài chính carbon minh bạch, hiện đại, vừa thu hút được các dòng vốn và tri thức quốc tế. Quan trọng hơn, chúng sẽ khẳng định IFC Đà Nẵng không chỉ là một trung tâm giao dịch trong nước, mà còn là điểm đến chiến lược của các nhà đầu tư quốc tế trong lĩnh vực tài chính carbon – một lĩnh vực đang định hình lại bản đồ tài chính bền vững thế giới.
Khánh Hồng
