Đo lường phát thải là nền tảng của lộ trình net-zero
Tại hội thảo thuộc khuôn khổ Diễn đàn ESG Forum 2025 do, ông Thủy Nguyên Hưng, Trưởng phòng Tư vấn kỹ thuật INSEE Việt Nam, Đồng sáng lập, Giám đốc kỹ thuật MinMax Green, nhấn mạnh rằng đo lường phát thải là điều kiện tiên quyết nếu doanh nghiệp muốn xây dựng lộ trình net-zero thực chất.
Theo ông Hưng, lộ trình giảm phát thải quốc gia hiện đang bước vào giai đoạn thực thi, thể hiện rõ qua các quy định mới như Nghị định 119/2025/NĐ-CP. Văn bản này mở rộng phạm vi điều chỉnh tới tất cả tổ chức, cá nhân phát thải, hấp thụ hoặc giao dịch tín chỉ carbon; đồng thời xác lập nền tảng pháp lý cho sàn giao dịch carbon quốc gia, hệ thống đăng ký tín chỉ và cơ chế hợp tác quốc tế theo Điều 6 của Thỏa thuận Paris. Nghị định cũng đưa ra lộ trình cấp hạn ngạch phát thải cho các ngành có mức phát thải lớn như điện, xi măng, sắt thép trong giai đoạn 2025-2030. Cùng lúc, Quyết định 13/2024/QĐ-TTg yêu cầu hơn 2.100 cơ sở thuộc các lĩnh vực phát thải cao thực hiện kiểm kê khí nhà kính và lập kế hoạch giảm phát thải.
Để đáp ứng được các yêu cầu trên, doanh nghiệp không chỉ cần có phần mềm hay biểu mẫu, mà phải thiết lập một hệ thống đo lường, báo cáo, xác minh hoàn chỉnh. Điều này đòi hỏi doanh nghiệp cần xây dựng ma trận dữ liệu phát thải thống nhất, sử dụng công cụ đo lường được chuẩn hóa và áp dụng quy trình thu thập dữ liệu nội bộ có kiểm soát. Việc mỗi chi nhánh tự làm theo cách riêng hoặc thiếu đồng bộ trong cách tính toán sẽ khiến kết quả tổng hợp không đạt yêu cầu, thậm chí bị bác bỏ khi thẩm định.
Ông Hưng cũng lưu ý rằng kiểm kê phát thải không chỉ là nhiệm vụ tuân thủ quy định. Đây chính là cơ hội để doanh nghiệp hiểu rõ cấu trúc phát thải của mình, từ đó xác định đâu là nguồn phát thải chính, đâu là điểm có thể can thiệp. Khi có dữ liệu đủ sâu và đủ rộng, doanh nghiệp không chỉ dừng lại ở việc lập kế hoạch giảm phát thải, mà còn có thể tính toán dấu chân carbon của sản phẩm, tiến tới xây dựng dự án tín chỉ carbon nội bộ hoặc tham gia thị trường tín chỉ quốc tế. Chỉ khi đo được đầy đủ và chính xác, doanh nghiệp mới có thể tiến xa hơn đến việc tham gia thị trường tín chỉ carbon để biến chi phí phát thải thành cơ hội sinh lời.
Tối ưu hóa vận hành để giảm phát thải từ bên trong
Bước tiếp theo trong lộ trình net-zero là tối ưu hóa vận hành nhằm giảm phát sinh khí nhà kính tại nguồn. Theo ông Tim TA, Đồng sáng lập và Giám đốc điều hành Vinergy, đây là phần việc thiết thực, có thể bắt đầu bằng những điều chỉnh nội tại với chi phí thấp như thay đổi hành vi sử dụng thiết bị, cải tiến lịch hoạt động, theo dõi mức tiêu thụ điện, trước khi đầu tư vào giải pháp công nghệ chuyên sâu hơn.
Trong phần trình bày, ông Tim TA nhấn mạnh vai trò của hệ thống giám sát năng lượng theo thời gian thực, cho phép doanh nghiệp theo dõi mức tiêu thụ điện năng tại từng thiết bị và phát hiện kịp thời các điểm bất thường hoặc lãng phí. Thông qua phân tích dữ liệu, doanh nghiệp có thể đưa ra quyết định chính xác hơn về lịch vận hành, điều chỉnh thiết bị hoặc huấn luyện lại hành vi sử dụng năng lượng của người vận hành.
Ông cũng giới thiệu khả năng tích hợp các công cụ phân tích nâng cao như phát hiện bất thường, dự báo xu hướng tiêu thụ, và hỗ trợ bảo trì chủ động. Những giải pháp này giúp doanh nghiệp chuyển từ phản ứng thụ động sang quản trị chủ động về mặt năng lượng, góp phần giảm phát thải mà không cần đầu tư lớn ngay từ đầu.
Tối ưu hóa việc sử dụng năng lượng không còn là phần việc bên lề mà nên được xem như một trụ cột trong chiến lược vận hành của doanh nghiệp. Việc kiểm soát tiêu thụ năng lượng tại nguồn không chỉ giúp giảm phát thải, mà còn góp phần tăng khả năng thích ứng trước biến động chi phí và đáp ứng ngày càng tốt hơn các yêu cầu ESG, ông nhấn mạnh.
Bù đắp carbon chỉ hiệu quả khi đi sau hành động thật
Sau khi đã đo lường và thực hiện các biện pháp giảm phát thải tại chỗ, phần phát thải còn lại (residual emissions) có thể được bù đắp thông qua cơ chế tín chỉ carbon. Tuy nhiên, theo ông Markus Klemmer, Chủ tịch kiêm Tổng giám đốc Planetzero.earth, cơ chế bù đắp chỉ có giá trị nếu đi sau những hành động thực chất, có đo lường, xác minh và công khai minh bạch.
Một lựa chọn phổ biến hiện nay là mua tín chỉ carbon từ các thị trường quốc tế. Ông cũng lưu ý rằng không phải tín chỉ nào cũng có giá trị như nhau. Để tránh rủi ro bị xem là “greenwashing” – tô vẽ xanh mà không tạo ra tác động khí hậu thực chất – doanh nghiệp cần ưu tiên các tín chỉ có thể truy xuất nguồn gốc, đã được bên thứ ba xác minh và chứng minh được tính bổ sung (additionality), nghĩa là phần giảm phát thải sẽ không xảy ra nếu không có khoản đầu tư từ tín chỉ đó.
Bên cạnh việc mua, một số doanh nghiệp có thể chủ động phát triển dự án tạo tín chỉ carbon, đặc biệt trong các lĩnh vực có nguồn sinh khối hoặc phụ phẩm hữu cơ như nông nghiệp, thực phẩm hoặc xử lý chất thải. Mô hình sản xuất và sử dụng than sinh học (biochar) được ông Markus giới thiệu như một ví dụ tiêu biểu. Quá trình này bao gồm thu gom nguyên liệu hữu cơ, xử lý bằng công nghệ nhiệt phân để tạo ra biochar, sau đó đưa biochar vào đất nhằm cải thiện chất lượng đất và lưu giữ carbon lâu dài.
Nếu được triển khai theo đúng quy trình, các dự án biochar không chỉ giúp loại bỏ carbon khỏi chu trình phát thải mà còn tạo ra tín chỉ carbon có thể giao dịch, mang lại giá trị kinh tế cho doanh nghiệp. Tuy nhiên, để tín chỉ được công nhận, dự án phải đáp ứng các tiêu chuẩn quốc tế như Verra, Puro.earth hoặc EBC, đồng thời trải qua quá trình giám sát và xác minh bởi bên thứ ba độc lập trước khi được cấp tín chỉ và đưa vào thị trường.
Ông Markus cũng nhấn mạnh rằng, để đảm bảo độ tin cậy, các hoạt động giảm phát thải và bù đắp cần gắn với mục tiêu khoa học rõ ràng (science-based targets), có hệ thống báo cáo định kỳ, và minh bạch về phương pháp tính toán. Các dự án offset nên được thiết kế theo hướng lấy cộng đồng làm trung tâm, nghĩa là có sự tham vấn, tham gia và đồng thuận từ các bên liên quan tại địa phương nhằm tăng tính bền vững và giảm rủi ro vận hành.
Hiện tại, Việt Nam chưa có sàn giao dịch tín chỉ carbon chính thức nhưng các khung pháp lý đang dần hình thành. Theo Planetzero.earth, việc chủ động tham gia thị trường quốc tế ngay từ giai đoạn này sẽ giúp doanh nghiệp làm quen với quy trình, chuẩn hóa dữ liệu và chiếm lợi thế khi thị trường trong nước đi vào vận hành.
Ngọc Nguyễn
